Waar gaan we naar toe met Nederland? Vier profielen en vier scenario’s voor professionals op de arbeidsmarkt.

Geïnspireerd door het recente artikel van Hugo-Jan Ruts hier op ZIPconomy over de flexibilisering van organisaties en de individualisering van de arbeidsmarkt, wil ik graag de discussie verbreden door twee dimensies toe te voegen die bepalen hoe flexibilisering en individualisering op de arbeidsmarkt gestalte gaan krijgen, namelijk individuele zelfsturing en overheidsregulering.

Voordat ik deze dimensies in detail beschrijf, nodig ik je eerst uit om voor jezelf een startpositie te bepalen door twee vragen met de nodige zelfkennis en eerlijkheid te beantwoorden:

• Wat is mijn positie op de arbeidsmarkt? Ben ik in hoge mate uniek, buitengewoon en onderscheidend in wat ik doe of zijn er talloze professionals op de arbeidsmarkt die min of meer hetzelfde doen en kunnen als ik?
• Hoe stel ik mij op bij het vinden, krijgen en behouden van werk? Ben ik meer re-actief in mijn gedrag en wacht ik af wat er gaat gebeuren of handel ik meer pro-actief en neem ik de touwtjes van mijn loopbaan stevig in eigen hand?

Plaats jezelf in een hokje en lees straks wat dat betekent voor je professionele positie op de arbeidsmarkt.

Typologie van professionele posities

De arbeidsmarkt van professionals krijgt vorm aan de hand van twee dimensies: zelfsturing en overheidsregulering. Meer daarover in de volgende paragraaf.

Zelfsturing en overheidsregulering

Zoals gezegd zijn er twee dimensies die bepalen hoe flexibilisering en individualisering op de arbeidsmarkt gestalte gaan krijgen: individuele zelfsturing en overheidsregulering. Daarbij zijn per dimensie twee mogelijkheden:

• De mate van individuele zelfsturing beweegt tussen de twee polen gering – waarbij de verantwoordelijkheid voor het individuele welzijn en de individuele welvaart primair liggen bij de organisatie en  de overheid – en sterk,  waarbij de verantwoordelijkheid voor het succesvol vormgeven van het eigen leven op individueel niveau worden erkend en aanvaard.

De eerste variant, geringe zelfsturing, zal resulteren in een brede collectieve sector met weinig marktwerking. De tweede variant,  sterke zelfsturing, zal resulteren in een smalle collectieve sector waarin de werking van het marktmechanisme dominant is.

• De overheidsregulering van de arbeidsmarkt beweegt tussen de twee polen lokaal –  waarbij de nadruk ligt op het waarborgen en uitbouwen van nationale belangen– en mondiaal, waarbij het besef van de internationale cultureel-economische vervlechting richtinggevend is voor de regulering van de arbeidsmarkt.

Vier scenario’s

Door deze twee dimensies met elkaar te combineren ontstaat een matrix van vier scenario’s voor de arbeidsmarkt in Nederland. Deze scenario’s stammen oorspronkelijk van het CBS en zijn door mij bewerkt naar de huidige maatschappelijke context waarin professionals functioneren. Zo ontstaan vier denkkaders over de sociaal-economische ontwikkeling van Nederland. Deze denkkaders worden getypeerd aan de hand van vier sleutelwoorden: stabiliseren, produceren, nivelleren en excelleren.

Typologie van sociaal-economische denkkaders

De voornaamste kenmerken van deze vier denkkaders zijn:

1. Stabiliseren: de nationale welvaartsstaat staat centraal, met een sterke nadruk op publieke verantwoordelijkheden voor het intact houden van de ruimhartige collectieve voorzieningen.
2. Nivelleren: de internationale economische samenwerking krijgt meer aandacht, maar  de publieke instellingen moeten er wel voor waken dat de sociale cohesie in stand blijft.
3. Produceren: er worden bilaterale relaties met de belangrijkste handelspartners ontwikkeld en de burger wordt in toenemende mate aangesproken op de eigen verantwoordelijkheid.
4. Excelleren: er is sprake van een sterk geliberaliseerde wereldhandel, met een sterke nadruk op private verantwoordelijkheid en het ondernemen van burgerinitiatieven.

Deze indeling is geenszins bedoeld om een maatschappelijk-politieke voorkeur te propaganderen. Daar zijn andere blogs voor. Wat ik wel wil bespreken is hoe deze denkkaders van invloed zijn op de flexibilisering en individualisering van de arbeidsmarkt. Daartoe schets ik een  viertal sfeerportretten, waarbij ik af en toe even flink aanzet om het beeld kleurrijk te illustreren. Als toevoeging staat bij ieder denkkader vermeld op welke professionele positie dit van toepassing is.

Denkkader 1: Stabiliseren

• Belangrijkste waarde: sociale zekerheid.
• Aantrekkelijk voor: uitwisselbare freelancers.

De  schokkerige zwart-wit beelden uit lang vervlogen tijden zijn het meest adequaat om dit denkkader te portretteren: hard werkende arbeiders, die op de fiets, met de bus of in de Opel Kadett, naar de plaatselijke fabriek gingen om, mopperend en wel, voor de baas te gaan werken. Dit beeld roept bij velen een melancholisch terugverlangen op naar de dagen ‘toen geluk nog heel gewoon was’. Merkwaardig eigenlijk: het was een paternalistische samenleving, met weinig individuele speelruimte. Het enige voordeel was dat iedereen precies wist waar hij of zij aan toe was: de inzet en loyaliteit van de mannen werden beloond met baangarantie en sociale arrangementen, de dienstbaarheid van de vrouw met de zekerheid van een stabiel huwelijk.

De mens heeft behoefte aan psychologische geborgenheid en veiligheid en daarom blijft dit denkkader van life-time-security aantrekkelijk. De keerzijde is wel dat deze manier van organiseren door de tijd is achterhaald. Organisaties moeten vandaag de dag snel kunnen reageren op kansen en bedreigingen, door de juiste competenties en capaciteit in te huren en afscheid te nemen van competenties en capaciteit die overbodig zijn. Daarnaast wordt de geboden sociale zekerheid waarop dit denkkader rust compleet onbetaalbaar. Wat wel overeind blijft is de roep om sociale veiligheid, zeker waar die de positie van flexwerkers en uitvoerende dienstverleners aan de onderkant van de arbeidsmarkt betreft, die bijkans verzuipen in hun schijnzelfstandigheid.

Denkkader 2: Nivelleren

• Belangrijkste waarde: maatschappelijke (internationale) solidariteit.
• Aantrekkelijk voor: uitvoerende dienstverleners.

Binnen dit denkkader is navenant meer aandacht voor het opkrikken van het basisniveau en het versterken van de middelmaat, dan voor het versterken en benutten van excellent talent. Voor een deel is dit kenmerkend voor de Nederlandse mentaliteit: we hebben moeite met succesvolle mensen en houden graag vast aan de ‘doe maar gewoon mentaliteit’. Uitblinkers worden eerder gedoogd dan hoog gewaardeerd. We hechten meer waarde aan consensus en collectief, dan aan creatie en competitie. Dat leidt tot een samenleving met veiligheid voor de middelmaat en het ruimschoots steunen van de zwakke schouders, maar waar de stimulans voor het bereiken van de top steeds meer ontbreekt.

Er zit een duidelijk mensbeeld achter dit denkkader: zorg voor gelijke kansen en maak de onderlinge verschillen vooral niet te groot. Vandaar dat dit denkkader aantrekkelijk is voor uitvoerende dienstverleners, die moeten concurreren op een (internationale) competitieve markt. Maatschappelijke solidariteit is ook zeker belangrijk, zolang het maar niet ten koste gaat van individuele ambitie en persoonlijk ondernemerschap. Want wanneer dat wel gebeurt glijden we als samenleving langzaam maar zeker af naar een niveau van voortkabbelende middelmatigheid, waar grote talenten of niet doorbreken of het al snel voor gezien houden.

Denkkader 3: Produceren

• Belangrijkste waarde: economische vrijheid.
• Aantrekkelijk voor: lokale superspecialisten.

Dit denkkader is het best te omschrijven als traditioneel liberaal, met veel ruimte voor het ondernemende individu dat zich kan tot ontwikkelen tot lokale superspecialist. Daar zitten twee kanten aan. Het kan het beste in mensen naar boven halen, wanneer het appelleert aan ambitie, moed en vastberadenheid. Maar het kan evengoed ontaarden in kwalijke zaken als egoïsme, hebzucht en misbruik. Misschien is de basisvraag waar het hier om gaat: is de mens, als individu, in staat tot ethische zelfregulering?  Het beantwoorden van die vraag zegt iets over je maatschappelijke mensbeeld en het vertrouwen dat je hebt in faire competitie op een vrije markt.

De bijdrage van dit denkkader aan de flexibilisering en individualisering van de arbeidsmarkt ligt in het wegnemen van de vele obstakels tot succesvol ondernemerschap. Daar zit overigens wel een portie eigenbelang bij, want dit denkkader kan neigen tot protectionisme en het beschermen van de eigen positie, door het weren van vreemde elementen en concurrenten op de lokale arbeidsmarkt. Dat is op zich merkwaardig en onnodig, want de lokale superspecialisten zouden prima in staat moeten zijn om gezonde concurrentie het hoofd te kunnen bieden.

Denkkader 4: Excelleren

• Belangrijkste waarde: persoonlijke ontplooiing.
• Aantrekkelijk voor: internationale experts.

Waar het productieve denkkader meer lokaal is georiënteerd, heeft het excellente denkkader juist een sterke kosmopolitische en emancipatoire inslag.  Er ontstaat een beeld van een optimaal functionerende, zelfregulerende vrije markt, bevolkt door hoog opgeleide, ondernemende zelfbewuste professionals, die weten wat ze kunnen en willen en de volle verantwoordelijk nemen voor hun eigen carrière, ontwikkeling, inkomen en sociale zekerheid. Een belangrijk aspect van dit denkkader is het besef dat de wereld oneindig veel groter is dan de eigen voortuin en achtertuin en dat dit sociale verantwoordelijkheid met zich meebrengt voor mensen en omstandigheden, die aandacht behoeven. Dit overigens wel onder de voorwaarde dat iedereen, op zijn eigen niveau, optimaal gebruik maakt van zijn talenten en kwaliteiten en een constructieve bijdrage levert aan de samenleving.

Binnen dit denkkader is het individuele leven van belang en kan  iemand daar zelf invloed op  uitoefenen. Dit resulteert in de norm dat je verantwoordelijk bent voor de kwaliteit van je bestaan. Deze norm roept ook de nodige kritiek op, want het veronderstelt dat het leven tot op grote hoogte maakbaar is. Dat zal niet voor iedereen haalbaar zijn,  maar je kunt wel leren om verantwoordelijkheid te nemen voor de kwaliteit van je bestaan en de ontwikkelingen in je leven die je redelijkerwijs kunt beïnvloeden.

De toekomst creëren

Misschien ken je de uitspraak van de computerdeskundige Alan Kay: ‘De beste manier om de toekomst te voorspellen, is deze zelf te creëren.’ Zo is het maar net. Je kunt achterover gaan leunen en afwachten welk maatschappelijk denkkader de overhand krijgt, maar je kunt ook participeren in het ontstaan van een denkkader dat jou, als zelfstandig professional, de meeste mogelijkheden biedt. De vraag of je dat gaat doen, wordt beantwoord door terug te gaan naar de typologie van professionele posities aan het begin van dit artikel.

Wanneer je uitkomt op positie 2 of positie 4, zal je actief bezig zijn met het vormgeven van je toekomst. Op positie 2 heb je veel concurrentie van gelijkwaardige aanbieders, zal je hard moeten werken om opdrachten binnen te halen en is het verstandig om op basis van je stijl en aanpak  een herkenbare personal brand te ontwikkelen. Op positie 4 speel je mee in de eredivisie van je vak en ben je in zekere zin al een personal brand. Hier is de kunst om alert en gretig te blijven, moedig te werken aan moeilijke opdrachten en vooral geen dingen te doen die je personal brand kunnen schaden.

Wanneer je uitkomt op positie 1 of positie 3,  leg je je toekomst tot op zekere hoogte in de handen van je organisatie en de overheid. Dat maakt je kwetsbaar. Op positie 1 is je toegevoegde waarde op de arbeidsmarkt beperkt en mag je hopen dat de overheid voor je blijft zorgen wanneer het misgaat. Een beter alternatief zou zijn om uit te zoeken welke talenten je nog kunt ontwikkelen om meer kans te maken op de arbeidsmarkt. Op positie 3 ben je waarschijnlijk de specialist, die verdomd goed is in zijn  vak, maar een grondige hekel heeft aan vieze woorden als profilering en zelf-marketing.  Hier is het advies om goed te beseffen wat keer op keer blijkt uit onderzoek naar werktevredenheid: mensen die in staat zijn om hun vakkennis te ‘verkopen’ zijn aanzienlijk succesvoller en tevredener dan de mensen die dit nalaten. Geen gezeur dus: maak werk van je personal brand!

Moraal van het verhaal: het is aan jou om je eigen succes te creëren. Niet als werknemende freelancer of dienstverlener, maar als ondernemer van je eigen arbeid. Ontwikkel je als expert of superspecialist en zorg ervoor dat je gevraagd wordt voor de opdrachten waarvoor je gevraagd wilt worden. Positioneer jezelf psychologisch als een ondernemende man of vrouw, die zijn of haar kwaliteiten uitstekend weet te ‘verkopen’. Denk, werk en leef als een autonome wereldburger die het beste in zich heeft wat deze aardbol heeft te bieden: het optimisme van de Amerikaan, de charme van de Aziaat, de zorgeloosheid van de Afrikaan, de arbeidsmoraal van de Noord-Europeaan en de levenskunst van de Zuid-Europeaan.