Gezag of macht? Word geen Bokito!

Eigenlijk zou iedere manager een cursus psychologie moeten volgen. Want waarom doet de mens zoals ‘ie doet? Waarom de ene keer ja zeggen en de andere keer nee? Waarom volgen we de ene leider en werken we de ander tegen? ‘Leiden’ en ‘volgen’ zijn, evolutionair gezien, natuurlijke gedragingen voor de mens. Miljoenen jaren is ons brein hiermee geprogrammeerd, wat resulteert in natuurlijk gedrag. Instinctief volgen we ons natuurlijke mechanisme.

Om het beste uit mensen te halen heb je als leider gezag nodig. Gezag betekent dat mensen naar je luisteren omdat ze daar zelf voor kiezen, niet omdat het moet. Maar in moderne organisaties zijn er machtsverschillen en tegengestelde belangen die dit in de wielen rijden. Tijdens de druk bezochte workshop van netwerkorganisatie AIM4 in Leusden legt Max Wildschut uit hoe deze mechanismen werken.

De werking van macht, gezag en leiderschap.

Een charismatisch leider weet gezag te vestigen door zijn/haar gedragingen. Daarvan kennen we voorbeelden genoeg: van Pim Fortuyn tot Nelson Mandela. Mensen, leiders, aan wie we ons graag spiegelen. We luisteren en volgen. Deze leiders hebben één kenmerk gemeen: het vermogen mensen te inspireren hen te volgen. Waarom luisterde je vroeger ademloos naar de leraar Geschiedenis en trapte je lol bij Maatschappijleer? Of bleef je keurig in het gelid bij die strenge docent Wiskunde omdat hij je anders een extra bulk huiswerk gaf?

Als je afhankelijk bent van wat de ander van jouw inspanningen vindt, kun je dus maar beter volgen, lijkt de gedachte. Op die wijze werkt leiderschap dominantie in de hand en remt het sociaal gedrag. Maar leiderschap op basis van gezag is iets heel anders. Gezag is niet gebaseerd op macht en controle… Nee, gezag gaat over invloed en inspiratie.

Alle gedrag, inclusief denken, voelen en bewustzijn, vindt zijn oorsprong in ons brein. Psychologische mechanismen vormen de basis voor onze keuzes, bijvoorbeeld welk voedsel we lekker vinden, maar ook welke leider we willen volgen. Dit wordt instinct genoemd, een bekende term uit de dierenwereld. De uitdagingen voor dieren in hun omgevingswereld (voedsel vinden, bescherming zoeken) werken bepaald gedrag in de hand. Het brein krijgt daardoor geleidelijk een programmering mee die de basis vormt voor keuzes, een soort beslisregels. In de dierenwereld is de sterkste de alfa-leider waarvan het lijkt alsof hij zich sterk maakt voor de groep. Niets is minder waar, de alfa-leider staat alleen voor zichzelf. Hij is dominant, gehoorzaamheid wordt afgedwongen en volgers worden gedreven door agressie en angst. Wat te denken van Bokito? Toonde hij dominantie of was er sprake van gezag?

Ons instinct bepaalt welke leider we volgen

Met het voorbeeld van Bokito worden de onderliggende principes van dominantie duidelijk. Bij mensen is de werking van dominantie en gezag evolutionair gezien langs dezelfde lijnen ontwikkeld. Beiden dus een product van evolutie, maar met compleet verschillende processen en onderliggende mechanismen. De leider met gezag dient de groep; volgers worden gedreven door respect en waardering. Niet gek dus dat deze leider door de groep gekozen en daarmee vrijwillig gevolgd wordt. De leider met gezag hoeft niet per definitie de sterkste, de grootste of de slimste te zijn. De sleutel ligt in de relatie en de samenwerking.

Vanuit de evolutie is ons menselijk brein geprogrammeerd op hoe en wanneer wij samenwerken. Een leider is eigenlijk alleen maar nodig om het initiatief te nemen, inzicht en ervaring te delen en zaken te coördineren. Ons instinct besluit deze leider te volgen als het positief antwoord heeft op drie vragen:

1. Heeft het toegevoegde waarde? Een voorbeeld: de instructies die we krijgen op een zeilboot (doe dit of ga daar staan) volgen we op, zeker als we onervaren zijn. Dezelfde instructies in een café zijn van het type initiatief dat wordt ervaren als dominantie.
2. Wie heeft toegevoegde waarde? We maken een inschatting die situationeel gebonden is en afhankelijk is van competenties en kennis. Je verliest gezag als je iets niet kan waar de groep dat wel van je verwacht.
3. Is hij/zij betrouwbaar? Dit gaat in essentie over eerlijkheid en integriteit. Iemand volgen betekent altijd een risico nemen, want er kan misbruik van je gemaakt worden.

Gezag is schaars maar wel te ontwikkelen

In de dagelijkse praktijk reageert ons brein nog altijd op de wijze waarop het ooit geprogrammeerd is. De natuurlijke context was daarbij bepalend voor de vraag of we leiders volgden of niet. In de moderne context van organisaties zijn leiders van bovenaf aangewezen, beoordelen ze je en zijn ze, onder kantoortijd, onder alle omstandigheden je baas. Los van de natuurlijke context dus. Dit werkt macht in de hand. De kunst van de leider is weg te blijven van macht en te streven naar gezag. Simpel gesteld: zorg dat je JA krijgt op de drie bovenstaande vragen.

Er zijn zeven sleutels voor het ontwikkelen en vergroten van gezag:

• Empathie: lever een gerichte inspanning; begrijpen ze dat jij het begrijpt?
• Waarde: waar ligt jouw waarde? Blijf bij jezelf en laat zien dat je weet waarover je het hebt.
• Timing: weet wanneer je moet optreden (en wanneer dus niet), respecteer autonomie.
• Dienen: waar liggen je prioriteiten en weten ze dit?
• Zelfvertrouwen: ben je wel zeker van je zaak, welke competenties breng je mee?
• Bescheidenheid: voel je niet beter dan de ander, maak jezelf onderdeel.
• Integriteit: kunnen ze jou vertrouwen? Wees eerlijk en oprecht, meet met één maat.

Gezag stimuleer je onder andere door omgekeerde beoordeling toe te passen (360 ̊ feedback), vaardigheden te ontwikkelen op basis van (deze) feedback en zelfreflectie te organiseren.

In feite komt het erop neer dat je jezelf continu moet blijven ontwikkelen op de zeven sleutels van gezag. Met elke stap in je ontwikkeling grijp je minder naar macht en ontstaat er meer gezag. Maar minstens net zo belangrijk is waar dit artikel mee begon: leer de uitdaging van leiderschap begrijpen door psychologische kennis en inzicht te vergaren over hoe gedrag van mensen werkt. En vergeet dan niet ook je eigen gedrag te analyseren….

Dat relatie en samenwerking de sleutel vormen tot gezamenlijk succes, weten de netwerkleden van AIM4 als geen ander, besluit Hans Bos, partner van AIM4, de workshop. Volgens hem ligt de kracht van AIM4 in de persoonlijke netwerkaanpak van elkaar door en door kennen, elkaar vertrouwen en iets gunnen. Hij constateert dat de community van AIM4 al meer dan 11 jaar bestaat en veel trouwe ‘volgers’ kent. Onafhankelijke professionals die ervoor kiezen hun toekomst zelf vorm te geven, maar die tegelijkertijd beseffen dat je samen sterker staat. Want ook dat heeft de evolutie ons geleerd.

Meer weten?

Max Wildschut (www.nimep.nl) is evolutionair psycholoog, wat inhoudt dat hij menselijk gedrag bestudeert vanuit het perspectief van de evolutie van het brein. Zijn passie is het vertalen van solide wetenschap naar praktische en effectieve toepassingen voor professionals. Met als doel: hogere prestaties en meer werkplezier. Zijn meest recente boek over dit onderwerpen is ‘Gezag’. AIM4 (www.aim4.nl)is een innovatieve netwerkorganisatie die zich richt op het verbinden, ontwikkelen en bemiddelen van (interim) professionals op tactisch/strategisch niveau in de profit en de non profit sector.  AIM4 organiseert regelmatig inspirerende workshops voor haar netwerkleden.

(tekst: Joke Twigt)