De social jetlag als neveneffect van onze flexeconomie

Afhankelijk zijn van zo min mogelijk slaap lijkt tegenwoordig een gewaardeerde eigenschap te worden. In bepaalde industrieën is het al jaren een bekend fenomeen om de dag zo lang mogelijk te rekken om zoveel mogelijk gedaan te krijgen. De wetenschap begint in te zien dat dit gevolgen met zich meebrengt en dat deze ernstiger zijn dan voorheen werd gedacht.

Masterstudent Strategic Management Tom van Els (1990) deed aan de Tilburg University onderzoek naar het fenomeen ‘social jetlag’. Hij staat hiermee op de short list van de ZiPconomy Scriptieprijs die op 13 november wordt uitgereikt tijdens het seminar ‘Anders Werken, Anders Organiseren’.

De 24-uursmaatschappij en het leven tussen klokken

Onze maatschappij verandert steeds meer en steeds sneller in een 24-uurssamenleving, die gezien kan worden als bedreiging voor het voorheen gewaardeerde dag- en nachtritme. Waar conventionele werkschema’s zich doorgaans hielden aan het sociaal geaccepteerde negen tot vijf principe, stellen werkgevers tegenwoordig hogere eisen aan de werknemer. Neem bijvoorbeeld een geïndustrialiseerde economie waar ten minste een vijfde deel van de werkende bevolking wordt geacht om buiten het negen tot vijf werkschema om te werken.

Een gevolg is dat voor een steeds grotere groep het interne dag- en nachtritme uit evenwicht raakt. Reden voor deze evenwichtsverstoring is de overlapping van het interne ritme met de werk- en sociale schema’s. We schakelen in feite alsmaar ‘tussen de klokken’. Van onze interne biologische klok, naar de klok zoals op de muur, met daarbij de behoefte te voldoen aan vraag van de sociale klok.

De verstoring van dit evenwicht wordt ook wel de ‘sociale jetlag’ genoemd en dit fenomeen is in verassend grote mate aanwezig in de moderne samenleving. Onze interne ritmes worden voortdurend van slag gebracht doordat we hele dagen en avonden doorbrengen achter computerschermen, smartphones, iPads, televisieschermen en ga zo maar door. Waar onze voorouders simpelweg de ogen sloten als de zon onder was en werden gewekt door het vroege ochtendlicht, geldt dit tegenwoordig niet meer. We vragen steeds meer van de interne biologische processen en we gunnen onszelf steeds minder rust.

Het probleem is dat niet gerealiseerd wordt dat dit gevolgen met zich meebrengt. Het vertaalt zich uiteindelijk in een jetlag veroorzaakt door ons sociale bestaan. Wanneer we deze vorm van een jetlag combineren met intensieve werkschema’s en constante bezigheden, blijkt een wisselwerking plaats te vinden tussen het uiteindelijke welzijn en de prestatie van de werknemer.

In dit onderzoek staat de relatie tussen social jetlag en het welzijn en de prestaties van de werknemer centraal. De uitkomsten ondersteunen voorgaande conclusies van het (nog minimale) onderzoek naar dit verschijnsel. Middels een online enquête werd zowel hoog- als laagopgeleide werknemers gevraagd in hoeverre een veertigtal stellingen op hen van toepassing waren. Hieruit werden de volgende conclusies getrokken.

Loskoppeling van werk

De belangrijkste conclusies zijn dat ‘social jetlag’ een negatieve invloed heeft op het ‘werknemerwelzijn’ en dat dit resulteert in een mindere prestatie op de werkvloer. Aanvullend wordt er gevonden dat een persoon die goed in staat is zich los te koppelen van het werk, beter bestand is tegen een ‘social jetlag’. Het merendeel van de ondervraagden in het onderzoek rapporteerde last te hebben van een jetlag in sociale vorm: Werktijden komen niet overeen met de gewenste uren dat iemand actief wil zijn. Dit heeft zijn uitwerkingen op het uiteindelijke welzijn en de prestaties.

B-society in Nederland

Het bestaan van ‘social jetlag’ lijkt kortom iets dat niet langer ontkend kan worden. Toch is het een onderwerp dat naar mijn mening nog zwaar onderbelicht is. Men is niet perse terughoudend in het uiten van slaap- en daarbij komende gezondheidsproblemen. Ik heb vooral het idee dat men niet erg bezig is met wat daar aan ten grondslag ligt. Uit een groeiende tak van de wetenschap blijkt nu dat slaap zwaar ondergewaardeerd wordt en dat de consequenties van slaaptekort vaak weggewuifd worden als ‘overdreven’.

In sommige landen – sinds kort ook in Nederland – wordt daar anders over gedacht en wordt al naar het bestaan van een ‘B-society’ gerefereerd. Dit is het deel van de samenleving dat piekt buiten de conventionele schema’s. Het erkennen van het bestaan van dit deel van de bevolking is belangrijk in mijn ogen. Werkgevers zouden op de lange termijn kunnen besparen op – en leren omgaan met – (deels) onverklaarbaar ziekteverzuim.

De werkgever aan zet

De belangrijkste conclusie van mijn onderzoek is de duidelijke aanwezigheid van social jetlag in de samenleving. Het blijkt in verschillende lagen voor te komen en niet zoals voorheen werd verondersteld, alleen bij werkers die actief zijn in wisseldiensten. Ook werknemers belast met de cognitief intensievere functies blijken last te hebben van werkschema’s die niet aansluiten op de interne biologische vraag.

Ik ben van mening dat de moderne werkgever zich hiervan bewust moet zijn. ‘After work e-mails’, continue bereikbaarheid en het leven tussen de interne biologische en externe sociale klok blijkt zijn tol te eisen. Dit is een onderwerp dat niet langer onopgemerkt mag blijven. Zeker in een tijd waar we omringd zijn met ‘wake up lights’, ‘smart alarm clocks’ en tal van soorten van slaaptherapieën, die de indruk wekken dat er behoefte is aan een oplossing.

Zie hier een filmpje van het fenomeen ‘social jetlag’

Deelnemen aan het ZiPconomy seminar op 13 november? Kijk hier voor meer informatie.