Jaap van Ginneken: ‘Zodra je afdelingshoofd bent slaat geilheid toe’

Allemaal leuk en aardig die hypes over dienend leiderschap horizontale organisaties. Maar als we een leider kiezen, gaan we nog steeds af op instincten uit het Stenen Tijdperk, schrijft massapsycholoog Jaap van Ginneken in Het profiel van de leider. ‘Met elke 20 Herz dat de stem van een leider van een grote onderneming lager klinkt, verdient hij een paar miljoen meer in zijn leven.’

We zoeken nog steeds naar oermannen als het op leiders aankomt, schrijft u.
Een centraal punt in mijn boek komt uit de evolutionaire psychologie en heet de Cognitive Ancestral Leadership Prototype, de CALP. Dat gaat erover dat we allemaal een ideaal oermannetje in ons hoofd hebben en iedere keer als we een leider benoemen, dan vergelijken we de persoon voor ons met dat mannetje uit het Stenen Tijdperk. Een reeks aan biologische kenmerken, zoals stemdiepte, gezichtsvorm, het knipperen van de ogen en lichaamslengte, blijken marginaal te verschillen tussen onze topleiders ten opzichte van het gemiddelde van de bevolking. Met elke 20 Herz dat de stem van een leider van een grote onderneming in de S&P 1500 beursindex lager klinkt, verdient hij een paar miljoen meer in zijn leven. En met elke centimeter lichaamslengte verdient een gewone middenmanager in een carrière 10.000 dollar meer salaris. Dat is eigenlijk toch wel raar anno 2015. We denken dat we in een hyperverlichte, superelektronische en multimediale informatiemaatschappij leven, maar we reageren nog steeds op die Stenen-Tijdperkdingetjes.

De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn ook erger dan we denken. Hoe bedoelt u dat?
Iedereen heeft het over emancipatie en dat er meer vrouwen aan de top moeten, maar dan werkt men met percentages die niet eens realistisch zijn. Als je op het hoogste niveau kijkt, naar de top van de piramide van grote organisaties of landen, dan is maar vijf tot zes procent vrouw. Dat is echt heel weinig. Uit een onderzoek van Yale bleek nog maar eens met wat voor een discriminatie vrouwen te maken krijgen. Wanneer mannelijke CEO’s wat lang aan het woord waren ging hun competentiescore met 10 procent omhoog in de ogen van de toehoorders. Maar als vrouwen langer aan het woord waren, dan ging hun competentiescore met 14 procent omlaag. Dat is een arbitraire toeschrijving op basis van geslachtsstereotypen en dat leidt tot een waargenomen competentieverschil van bijna een kwart. Dat is gigantisch. Daarbij worden vrouwen ook nog eens gediscrimineerd omdat ze kleiner zijn en een hogere stem hebben.

Uit uw boek komt een fatalistisch beeld naar voren.
Het is vaak veel fatalistischer dan het lijkt. We denken allemaal van: dat regelen we even, het bevorderen van vrouwenemancipatie. Maar het zit heel diep. Het is nu tenminste zover dat het benoemd wordt. Nog zo’n effect dat de laatste jaren naar boven is gekomen is het effect van het sterrenbeeld, of het relatieve leeftijdseffect. Een bevinding is dat mensen die in verschillende seizoenen geboren zijn deels een andere loopbaan hebben. Dat blijkt te maken te hebben met decutoff date voor toelating voor de lagere school. Mensen die op het nippertje nog worden toegelaten zijn de jongste van de klas, zijn het minst rijp, hebben moeite om bovengemiddeld te presteren, hebben geen energie over om nog klassenvertegenwoordiger te worden, noem maar op. Ze zitten in een neerwaartse spiraal of stagnatie opgesloten. Mensen in dezelfde klas van elf maanden ouder zijn rijper, zijn vanzelf bovengemiddeld, worden makkelijker klassenvertegenwoordiger, lid van het schoolbestuur en doen andere leiderschapservaringen op die voorspellend zijn voor leiderschapskwaliteiten later. Zij zitten in een opwaartse spiraal.

Hoe kijkt u tegen de huidige leiderschapstrends aan, zoals horizontale organisaties en dienend leiderschap.
Ja, daar ben ik voor, maar het is niet zo eenvoudig als het lijkt, omdat we met een generatie zitten opgescheept die daar niet mee is opgegroeid. Ik heb een paar jaar geleden een boek geschreven over zelforganisatie, De Kracht van de Zwerm. In dit boek heb ik gekeken naar hoe lagere diersoorten zich organiseren en wat wij daarvan kunnen leren. Hoe kan het bijvoorbeeld dat honderdduizenden spreeuwen zich in een zwerm precies weten te voegen en allerlei kunsten uithalen in de lucht? Ik geef daar nog vaak spreekbeurten over en een van de leiders die dat verhaal enthousiast binnenhaalde was de topman van Vestia, Erik Staal (die na zijn val een baas bleek die geen tegenspraak duldde, GP). Achteraf dacht ik natuurlijk: ik heb daar godverdomme uit staan leggen waarom we geen bokito mannetjes moeten hebben, en dan gebeurt het toch weer. Er is een grote tegenstrijdigheid tussen wat mensen zeggen dat ze willen en wat ze feitelijk kunnen. De empathische manager is een heel subtiele balans waarbinnen je je moet bewegen. Je moet wel sturen en aanmoedigen en doelen zetten, maar toch op de achtergrond blijven. Dat is een ingewikkeld spel.

Hoe sluit dit boek aan op uw vorige boek, Verleidingen aan de top?
Ze gaan allebei over een belangrijke factor, zelfverzekerdheid. Enerzijds is het goed om je bewust te zijn wat je pluspunten zijn en hoe je ermee moet dealen. Anderzijds is het een waarschuwing: als je eenmaal aan de top bent, dan krijgt deze zelfverzekerdheid soms de overhand. Aan een op de twee leiders die wordt verkozen tot manager of topman van het jaar blijkt later op zijn minst een luchtje te zitten. Ze zijn bijvoorbeeld aan de top gekomen door te knoeien met de boekhouding, zoals Cees van der Hoeven van Ahold, Ad van Wijk van Econcern of Rijkman Groenink van ABN AMRO. Ze gaan allemaal voor de bijl en dat leert iets over de huishouding van zelfverzekerdheid. Bovendien spelen bij al die mannen vaak vrouwenkwesties. Niet zelden zijn ze aan de rui en zijn inmiddels aan hun tweede of derde vrouw toe. Dat gebeurt juist in de periode dat de hubris opspeelt. Het is testosteron die oplaait door het aan de top van de piramide komen en die zorgt ervoor dat mensen ook geiler worden. In experimenteel onderzoek is bewezen dat mannen die gepreoccupeerd zijn met macht en succes meer oog hebben voor het vrouwelijk schoon in de kamer en makkelijker een ongewenste toenadering doen dan wanneer gedachtes aan macht niet getriggerd worden. Ook hiervoor geldt: daar zou men zich in de managementwereld veel beter van bewust moeten zijn. Zodra je afdelingshoofd bent slaat geilheid toe. Laat staan als je het nog verder brengt.

Dit interview van Ger Post met Jaap van Ginneken verscheen eerder op Managementboek.nl