‘Het gaat niet om óf ratio óf verbeelding, maar om de combinatie ervan’

Creativiteit is een van de belangrijkste skills van deze eeuw, werd recent gesteld tijdens een uitzending van BNR Werkverkenners. Het onderwijs moet daarop worden aangepast, stelden diverse experts tijdens de uitzending. En werkgevers moeten er meer voor openstaan als hun medewerkers met ideeën komen. Dat geldt dan voor medewerkers in de ruimste zin van het woord: of ze nu in loondienst zijn, of als zelfstandige voor de organisatie aan de slag zijn.

Maar meer creativiteit, hoe bereik je dat nou precies? In elk geval niet door een paar sessies met post-its en flipovers te organiseren, zegt Annedien Hoen, samen met Erwin Elling oprichter van Veld Organisatieontwikkeling, naar eigen zeggen ‘een laboratorium voor creatieve intelligentie’. Zulke creatieve uitspattingen of brainstormsessies vindt ze eigenlijk vaak een teken van armoede. Ze leveren zelden goede ideeën op en de ideeën dié het oplevert verdwijnen vaak in een bureaula. Het ergste van alles: ‘Overal lopen ontzettend slimme, gemotiveerde mensen rond, van wie het potentieel op die manier amper wordt gezien of benut. We kunnen hun vermogens veel beter aanspreken en ontwikkelen. Wij hebben het dan ook liever niet over creativiteit, maar over de aanwezige en te ontwikkelen creatieve intelligentie.’

Er komt een tsunami aan ontwikkelingen aan

De noodzaak om te vernieuwen is een oeroud probleem, zegt Hoen. ‘Maar de urgentie wordt steeds groter aangezien er een tsunami van technologische ontwikkelingen aankomt die meedogenloos gehakt maakt van bestaande businessmodellen.’

‘Creatieve intelligentie is wat er ontstaat als je intellect – denkvermogen, ratio, verstand – combineert met verbeelding, dus je dingen voor kunnen stellen, iets nieuws kunnen verzinnen, anders kunnen kijken en verbanden leggen, en dit gaat inzetten voor vooruitgang en verbetering’, zegt Hoen. ‘Het is slimme scheppingskracht. De kunstenaar die samengaat met de wetenschapper. Juist die combinatie zorgt dat je de echte problemen beter kunt vinden, daar bruikbare nieuwe ideeën voor verzint, experimenteert en zo nieuwe inzichten krijgt. Hierdoor kun je reageren op constante verandering, maar ook zelf een factor in de verandering zijn. Onderzoek laat ook zien dat bedrijven nu het meest investeren in ‘harde innovatie’ zoals producten en diensten, terwijl de mensen, de ‘zachte innovatie’, het belangrijkst zijn. Bedrijven die daarin investeren doen het aanmerkelijk beter.’

Linker- versus rechterhersenhelft

Het begrip ‘creatieve intelligentie’ lijkt misschien op het eerste gezicht innerlijk tegenstrijdig. Linker- versus rechterhersenhelft. Creativiteit, dat is nieuwe dingen verzinnen, proberen uit je vaste denkroutine te komen. Intelligentie, dat bouw je daarentegen rationeel op, door kennis te combineren met ‘logisch’ redeneren en zo te komen tot de ‘correcte’ oplossing. Nieuw onderzoek laat zien dat de twee echter meer samenhangen dan lang gedacht. Die veronderstelde scheiding klopt dus niet, het één kan niet zonder het ander. De processen in de hersenen gaan gelijk op en werken samen.

‘In een organisatie met weinig creatieve intelligentie wordt doorgeploegd in de huidige situatie, en wordt niet grondig nagedacht over wat er werkelijk speelt. En áls er al goede ideeën ontstaan, vinden die zelden hun weg naar realisatie en implementatie. Daardoor wordt de organisatie domweg ingehaald door de werkelijkheid.’

Leiders moeten het aanwezige potentieel aanspreken

Volgens Hoen zouden organisaties wel eens wat meer focus mogen leggen op hoe ze hun eigen creatieve intelligentie kunnen aanwenden en vergroten. ‘Zorg bovendien ervoor dat mensen het zich ook kunnen permitteren om te ontdekken, om ideeën te hebben, om meer van hun processen in te richten op een manier die creatieve intelligentie in zich heeft en veroorzaakt. Leiders moeten hiervoor een stuk controle loslaten. Dat kan ingewikkeld zijn. Maar het is aangetoond dat teams waar minder gemanaged wordt beter functioneren. Juist vanwege de creatieve intelligentie die dan ontstaat.’

Volgens het World Economic Forum, die onderzoek deed onder CEO’s, is de top 3 van vaardigheden die je in 2020 nodig hebt om mee te kunnen doen in wat wel de ‘Vierde Industriële Revolutie’ heet:

1. Complex probleemoplossend vermogen
2. Kritisch kunnen denken
3. Creativiteit

Dat is dus precies waar het bij creatieve intelligentie om draait, benadrukt Hoen. Het gaat volgens haar dan ook om veel meer dan alleen regelmatig nieuwe ideeën verzinnen. ‘Het gaat erom dat de hele organisatie meedoet, vernieuwt waar nodig en tegelijk vasthoudt aan de principes die de basis vormen van het bestaansrecht ervan. Dat er steeds opnieuw dingen gedaan worden die creatieve intelligentie opwekken. Dat experimenteren en contempleren geen lapmiddelen zijn, maar een vast onderdeel van de activiteiten. Dat er processen zijn die deze gezamenlijke innovatiekracht toepasbaar maakt. Dat we, om te kunnen omgaan met die vloedgolf die op ons af komt, meer bronnen gaan aanspreken in onszelf, elkaar en in de structuren die er al zijn.’

Begin een creatieve tuin

Hoe dat in de praktijk vorm krijgt? ‘Je kunt niet één interventie of lijn uitzetten en dan verwachten dat de organisatie meer creatieve intelligentie zal hebben’, zegt Hoen. Maar er zijn talloze instrumenten die wel kunnen helpen. ‘Wij gebruiken bijvoorbeeld contemplatie, dialoog, ritueel, ‘denken met je handen’, systemische constellaties, quests, patroonherkenning, serious games, war rooms, experimenten, leidende principes formuleren en gebruiken, en het maken van een zogenoemde Creatieve Tuin, waarin je steeds meer tools verzamelt en verzorgt. We brengen zoveel mogelijk structuur in een proces dat juist veel onvoorspelbaarheden kent, dat mensen en organisaties ook uit hun comfortzone haalt. Kunstenaars en wetenschappers kennen dat soort processen maar al te goed. We kunnen die processen van hen afkijken en er ons voordeel mee doen.’

We moeten het bos inlopen

Het gaat dus niet zozeer om de instrumenten an sich, benadrukt ze. ‘Het is vooral belangrijk dat de leiding een mandaat neerlegt bij zijn mensen, dat er ruimte wordt gemaakt om meer creatieve intelligentie te gaan activeren en cultiveren. Om anders te gaan denken, om hun eigen ideekracht te ontdekken en aan te jagen. Als er geen commitment is op een gezamenlijk, diepgaand en structureel ontwikkelproces, kun je er net zo goed niet aan beginnen.’

En dan nog is het niet altijd makkelijk. ‘Het ontbreekt veel mensen aan creatief zelfvertrouwen. En, menselijk als het is; we gaan moeilijke dingen liever uit de weg. Creatieve intelligentie ontwikkelen is een mythisch proces, vol vijanden en een enkele medestander. En tóch moeten we het donkere bos inlopen, gewapend met ons verstand en onze verbeeldingskracht…’