‘Zelfstandige laat zijn belangen moeilijk collectief vertegenwoordigen’

Een vakbond als FNV Zelfstandigen of AVV? Een werknemersvereniging als ONL of VNO-NCW? Of een speciale lobbyclub misschien, zoals PZO of de net opgerichte Werkvereniging?

Het zijn allemaal waarschijnlijk zeer goedbedoelde initiatieven om collectief de belangen van zelfstandig ondernemers te behartigen. Maar al deze clubs kampen met één probleem: dé zzp’er bestaat niet. De diversiteit binnen de groep is zo groot dat de groep nauwelijks eensluidende belangen kent. En dus kampen ze eigenlijk ook allemaal met een gebrek aan achterban.

‘De overgrote meerderheid van de zelfstandig ondernemers is geen lid van een belangenorganisatie, en ook niet van plan dat te worden’, zegt Giedo Jansen dan ook.

Als eerste ter wereld

Jansen is politiek-socioloog en onderzoeker aan de Universiteit Twente, en deed afgelopen jaar – waarschijnlijk als eerste ter wereld – onderzoek onder zzp’ers naar hoe zij staan tegenover organisaties die zeggen hun belangen te vertegenwoordigen. Dat deed hij op basis van het zzp-panel van Panteia, waar zzp’ers van alle soorten en maten inzitten, van taxichauffeurs tot hoogopgeleide consultants. Van dat onderzoek is nu ook een (gratis) wetenschappelijk artikel verschenen.

Daaruit blijkt allereerst, zegt Jansen, dat de organisatiegraad van zelfstandigen erg laag is. Al ligt het er maar helemaal aan waarmee je het vergelijkt. ‘Onder werknemers is de organisatiegraad bijvoorbeeld ook laag. En als je alles bij elkaar optelt is toch nog bijna de helft van de zzp’ers toch wel érgens bij aangesloten.’

Waarom word je lid?

Jansen onderzocht ook waaróm mensen lid worden van zo’n organisatie. Daarbij onderscheidde hij drie mogelijke motieven: een economische keuze, een sociale beroepsverklaring of een politieke houding. Het bleek dat de economisch beredeneerde keuze veruit de beste verklaring biedt. Oftewel: mensen worden lid van een club omdat ze denken er iets voor terug te krijgen.

Het ‘ANWB-model’, noemt Jansen dat. Denk aan: persoonlijke dienstverlening, juridische hulp, een helpdesk, workshops. ‘Mensen worden absoluut lid vanwege de individuele diensten die daarbij worden aangeboden.’ Hij heeft geen wetenschappelijke vergelijking gedaan met hoe dat zit onder werknemersorganisaties. ‘Maar ik vermoed dat dit model – ik ben lid omdat ik er iets voor terugkrijg – bij zzp’ers wel iets sterker is.’

De kans op freeriders-gedrag

Want collectieve belangenbehartiging in Den Haag? Dat vinden zzp’ers over het algemeen wél belangrijk, maar het biedt geen sterke verklaring voor lidmaatschap. Althans: in Jansens onderzoek   blijkt dat weinig  zzp’ers vanwege de lobbycapaciteiten lid worden van een organisatie. ‘Met alleen collectieve belangenvertegenwoordiging red je het als organisatie niet’, stelt Jansen dan ook. ‘Dan is de kans op freeriders-gedrag veel te groot.’

En daar komt nog een belangrijke constatering bij, zegt hij. ‘Zelfstandigen worden meestal benaderd als één homogene groep. Maar we weten dat dit een mythe is: het is helemaal geen homogene groep. En hun belangen verschillen ook nogal.’

Opvallend is het daarom dat die diversiteit niet altijd te merken aan de belangenclubs, zegt hij. Die trekken dikwijls samen op. De verschillen zijn hooguit ‘subtiel’. ‘Kijk naar een onderwerp als minimumtarieven. Die worden categorisch afgewezen door de echte zzp-clubs als PZO, terwijl FNV zelfstandigen toch nog iets meer aan de onderkant van de markt denkt en die ook wil beschermen.’

Herkenbare patronen

Uit Jansens onderzoek blijken verder een aantal niet héél verrassende dingen. Dat parttimers gemiddeld minder lid zijn van een belangenorganisatie bijvoorbeeld. Of dat zelfstandigen die daarvoor in loondienst zijn geweest niet zo snel bij een werkgeversvereniging terecht komen, en dat middenstanders juist weer niet zo snel bij een vakbond zitten.

Ook bleek dat het in sommige beroepen heel gewoon voor freelancers is om toch bij een vakbond te zitten. Denk aan de NVJ voor journalisten, of zzp’ers in het onderwijs, die relatief vaak lid zijn van de Onderwijsbond. Ook politiek gezien ontdekte hij ‘herkenbare patronen’. Zo zitten links georiënteerde mensen eerder bij een vakbond, en rechts georiënteerde zelfstandigen weer eerder bij een ondernemersvereniging. Bij nieuwere clubs zoals PZO ontdekte hij daarentegen nauwelijks een overheersende politieke richting in de achterban. ‘Die nieuwe clubs zitten er echt tussenin.’

Inkomen heeft géén effect

Misschien nog wel interessanter zijn echter de bevindingen die Jansen níet heeft gedaan. Zo verwachtte hij dat inkomen een effect zou hebben. ‘Ik dacht: hoe meer je verdient, hoe eerder je lid bent van een belangenorganisatie. Maar dat effect heb ik niet gevonden. En ook had het geen effect of iemand onvrijwillig zelfstandig was of niet. Ik heb gevraagd te reageren op de stelling: ‘als ik vrij zou mogen kiezen, zou ik liever in loondienst willen’. Mensen die daar ja op zeiden, waren niet vaker of minder vaak lid van een belangenorganisatie dan anderen. Opvallend was wel dat dit maar om een heel kleine groep van zo’n 10 procent ging. De meesten hebben dus echt er zelf voor gekozen om zelfstandig te zijn en willen dat ook graag blijven.’

Zó zelfstandig dus, dat ze hun belangen ook niet graag door een belangenorganisatie laten vertegenwoordigen. Want dat hebben ze dan vaak wel weer met elkaar gemeen.