Een baan houdt je klein, werk maakt je groot.

‘Werk, dat is wat maakt dat we ons ontwikkelen, doordat we het doen vanuit ons hart. Een baan, dat is maar een manier om de kost te verdienen.’ Met die woorden zet Denis Pennel het onderscheid neer dat aan de basis ligt van zijn onderzoek naar de toekomst van werk en zekerheid. De directeur van de World Employment Confederation doet dat in zijn nieuwe boek Travail, la soif de liberté. Was het vertaald in het Nederlands, dan zou het zoiets hebben geheten als Werk, het verlangen naar vrijheid.

Emanciperende factor

Naar de opvatting van Pennel is werk een ’emanciperende factor’ van jewelste. Wat ik voor mezelf graag uitleg als: door ons werk overwinnen we onze beperkingen, leren we wie we zijn, groeien we, realiseren we ons potentieel, brengen we ons eigen leven en dat van anderen op een hoger plan, en voelen we ons gewaardeerd.

Een baan als werknemer is maar een van de vele gedaantes die dat werk kan aannemen. In feite is een baan niet meer dan pakketje taken, een plek in een organogram, de naam van een functie, een arbeidscontract voor langere of kortere tijd, een salaris – en niet te vergeten de sociale zekerheden die daaraan zijn gekoppeld. Met zo’n baan, en zeker met de vaste variant daarvan, heeft Pennel niet veel op. Principieel niet, en praktisch ook al niet. Principieel, omdat een baan laat stollen wat hoort te stromen: eerst ons werk en vervolgens ook nog eens onszelf. En praktisch, omdat een baan voor iedereen en voor het leven sowieso een illusie is.

Werk is veel minder afgebakend, minder in regels gevat, minder beperkt in zijn vormgeving dan een baan. Het kan en mag veel breder zijn, losser ook: studeren, ondernemen, zelfstandig je ambacht of professie uitoefenen, zorgdragen voor je medemens en je omgeving, tegen betaling of als vrijwilliger, niet gedicteerd door de planning en het rooster maar op de eb en vloed van je dromen en je mogelijkheden.

Geboorterecht

Werk aan de ene kant en een baan aan de andere, zijn dus eigenlijk twee totaal verschillende dingen. Toch weten wij haast niet beter of ze gaan samen – als we ze al niet aan elkaar gelijkstellen. Historisch is werk echter pas in de 19e eeuw teruggebracht tot een baan in loondienst. De industrialisatie riep een grote behoefte op aan fabrieksarbeiders. Daarin had nooit kunnen worden voorzien zonder forse druk op dagloners, keuterboertjes en andere kleine zelfstandigen om werknemer te worden. Onderdeel daarvan was dat werk voortaan werd voorgesteld als een deugd of zelfs een plicht, in plaats van erkend als een algemeen menselijke neiging en een geboorterecht.

Om dat tot baan gereduceerde werk heen, werd in de 20e eeuw een uitgebreid sociaal stelsel gebouwd. Sindsdien was werk niet alleen een baan en een inkomen, maar ook nog eens zekerheid. Dat werkte allemaal prima – zo lang er behoefte was aan massa’s werknemers die hadden geleerd om gestandaardiseerde producten en diensten voort te brengen in een gecontroleerde omgeving.

Nieuwe waarden

Die praktijk van de 20e eeuw is echter in rap tempo aan het verdwijnen. In de 21e eeuw worden heel andere eisen gesteld aan werk en aan werkenden. Werk concentreert zich steeds meer rond begrippen als innovatie, creativiteit en ondernemerschap. Werkenden willen steeds vaker worden aangesproken op hun interne motivatie, op hun energie, en op hun vermogen om van daaruit de verbinding aan te gaan. Bij die nieuwe waarden en dat nieuwe werk passen geen levenslange dienstverbanden meer, geen vaste contracten, geen vuistdikke cao’s. En al evenmin sociale zekerheden die zijn gekoppeld aan wat voor werk we doen voor wie en op welke juridische grondslag.

Hervorm het sociaal stelsel zodat basiszekerheden niet meer volgen uit iemands relatie tot de arbeidsmarkt maar verbonden zijn aan het individu.

Nu terug naar die emanciperende factor die werk ooit was en in essentie nog steeds is. Werk dus waardoor we onze beperkingen overwinnen, leren wie we zijn, groeien, ons potentieel realiseren, ons eigen leven en dat van anderen op een hoger plan brengen, en ons gewaardeerd voelen. Zulk emanciperend werk, dat je in vrijheid op je neemt, maakt je groot. Werk dat is gereduceerd tot een baan, doet dat niet. Al helemaal niet als die baan zowel je inkomen moet zijn als je sociale zekerheid. Dat houdt je juist klein.

Ontkoppelen

Wat kunnen we daaraan doen? Hoe vinden we het werk terug dat maakt dat we ons ontwikkelen doordat we het doen vanuit ons hart? Het antwoord dat Pennel daarop geeft is tweeledig. Een: maak de koppeling tussen baan en inkomen losser door een basisinkomen in te voeren. En twee: hervorm het sociaal stelsel op zo’n manier dat althans de basiszekerheden niet meer volgen uit iemands relatie tot de arbeidsmarkt maar verbonden zijn aan het individu.

Of ik persoonlijk aan het idee van een basisinkomen al toe ben, weet ik nog niet. Maar naar de resultaten van een serieus experiment – niet te klein, niet te kort, niet te bekrompen – zou ik heel nieuwsgierig zijn. Dat we er goed aan doen om sociale zekerheden te laten meebewegen met de werkenden zelf in plaats van met hun werk, staat voor mij echter als een paal boven water.

Libertariaat

Door werk en zekerheid te ontkoppelen, creëren we de mogelijkheid voor mensen om in iedere fase van hun leven te doen wat het best bij hen past. Met de inhoud en de vorm die hen gelegen komt, zonder dat ze bang hoeven te zijn om bij tegenspoed door de bodem te zakken. Dat zal een ongekende hoeveelheid energie en creativiteit losmaken, en dat is precies waar onze samenleving en onze economie behoefte aan hebben.

Om met Denis Pennel te spreken: de toekomst is niet aan het salariaat (vastebaners, ingebakerd in windsels van zekerheid), niet aan het precariaat (flexwerkers en zzp’ers, gemarginaliseerd ten faveure van de vorige groep), maar aan het libertariaat van zelfbewuste modern werkenden.

• Meer weten? Luister de uitzending van BNR Werkverkenners over ‘Waarom vinden we werk zo belangrijk’ hier terug