Vertijdelijking: een nieuw perspectief op werk en zekerheid (1)

Vanuit onze verschillende rollen volgen wij de discussie over werk en zekerheid. Af en toe dragen wij daar zelf ook een steentje aan bij. Dan vallen al gauw woorden als ‘vast’, ‘flex’ en ‘zzp’. Maar steeds vaker merken wij dat die termen hun zeggingskracht aan het verliezen zijn. Al was het maar omdat mensen steeds vaker nu eens in de ene relatie tot de arbeidsmarkt staan en dan weer in de andere, of zelfs in meerdere soorten relaties tegelijk.

Als we kansen willen creëren voor mensen om zich te ontwikkelen en te ontplooien, als we op zoek willen naar nieuwe arbeidsmarktarrangementen om dat te ondersteunen, als we vorm willen geven aan werk en zekerheid voor de toekomst – dan moeten we af van al vooraf in beton gegoten standpunten en op zoek naar nieuwe concepten. Maar waar halen we die vandaan?

Cruciaal thema voor organisaties

Sinds enige tijd duikt in dit verband af en toe het begrip ‘vertijdelijking’ op. Volgens Jaap Schaveling is ‘vertijdelijking’ op dit moment zelfs een van de meest cruciale thema’s voor organisaties. ‘Mensen zijn zich daar niet altijd van bewust’, zegt Schaveling op ZiPconomy. ‘Steeds meer managers – niet alleen interim-managers – zitten tijdelijk op hun stoel, om na een paar jaar weer te vertrekken naar een nieuwe tijdelijke aanstelling. De vraag is wat het effect daarvan is. Heeft het consequenties voor het gevoel van veiligheid binnen een organisatie? Iemand die ergens tijdelijk werkt, handelt anders en heeft andere effecten dan iemand die daar voor onbepaalde tijd zit.’

Wij vroegen ons af of dat begrip ‘vertijdelijking’ misschien diensten zou kunnen zijn bewijzen, en begonnen met de vraag wat het eigenlijk betekent. In zijn platste variant is het niet meer dan een ander woord voor ‘flexibilisering’, eerst van werkzaamheden en vervolgens ook van de manier waarop we arbeidsrelaties formaliseren. Dat is hoe Jaap Schaveling het gebruikt in zijn onderzoek naar systemisch leiderschap. Voor de gedachtenvorming schiet dat niet echt op. Maar als je er even over doordenkt, blijkt het wel degelijk nieuwe perspectieven te openen.

We zijn niet op zoek naar de zoveelste verklaring voor flexibilisering, voor de toename van het aantal tijdelijke contracten of voor de aantrekkingskracht van werken als zelfstandige.  Daar hebben anderen op andere plekken genoeg interessants over gezegd. Waar we wel naar op zoek zijn, is een nieuwe blik op die dingen – vanuit een ander perspectief, en breder. Die speurtocht heeft ons een aantal observaties en gedachten opgeleverd.

De kracht van het begrip

Onze observaties zijn verspreid, onze gedachten onaf – maar door de bril van ‘vertijdelijking’ menen we er orde in te kunnen ontwaren, ze met elkaar verband te kunnen brengen, ze beter te kunnen begrijpen. Dat willen we hier graag met u delen. Niet als een verhaal dat is afgerond (want dat is het niet) en dat zelf ook weer dichtgetimmerd zit (want dat willen we nou juist vermijden), maar in de voorlopige en zelf ook weer tijdelijke vorm van de notities die hier volgen. Denkt u een eindje met ons mee? 

Voor ons zit de kracht van het begrip ‘vertijdelijking’ hem hierin, dat het in wat schijnbaar stil stond de beweging zichtbaar maakt en dat het wat op zichzelf leek te staan in een context plaatst. Denk aan de relatie van verschijnselen met de omstandigheden waarin zij zich voordoen, hun relatie met eerdere tijden waarin zij zich nog helemaal niet voordeden of alleen in een andere vorm, en hun relatie met de toekomst. Daarin kunnen zij een andere gedaante aannemen, andere effecten hebben, en anders gewaardeerd worden.

Het begrip ‘vertijdelijking’ brengt de dynamiek terug in wat statisch leek. Het herinnert ons eraan dat we keuzes hebben in wat ons aanvankelijk voorkwam als vaststaand feit, als onvermijdelijkheid. Door tijdelijke verschijningsvormen heen – van werk, van sociale zekerheden – brengt ons terug naar de kern, die veel meer te maken heeft met hoe het leven zich aan ons voordoet en met wat wij daarmee willen. Zo haalt ‘vertijdelijking’ de vragen boven die blijven, onder de antwoorden vandaan die voorbijgaan.

Zin en nut

Naar werk en zekerheid kijken door de bril van vertijdelijking, heeft zin en nut in meerdere contexten en op meerdere niveaus. Voor het individu helpt het om dromen, ambities en eisen rond leven en werk in perspectief te zien. Wat gisteren was hoeft vandaag niet te zijn, en jezelf blijven ontwikkelen is altijd beter dan stil blijven staan.

• Voor arbeidsorganisaties helpt ‘vertijdelijking’ om de inhoud van werk en de vorm waarin we die gieten, niet te zien als de enig juiste oplossing maar als een van de mogelijke antwoorden op uitdagingen die zich voordoen in een specifieke context.
• Voor wetenschappelijk onderzoek helpt ‘vertijdelijking’ om niet alleen vast te stellen welke feiten zich nu en hier voordoen maar om ook een vergelijking te maken met hoe dat vroeger was, hoe dat is op andere plekken of bij andere groepen, en welke ontwikkelingen zich daarin voordoen.
• Voor politiek en beleid helpt ‘vertijdelijking’ om het betrekkelijke in te zien van het streven om allerlei ontwikkelingen te beheersen. Soms zijn die ontwikkelingen gewoon te groot of te hardnekkig voor het instrumentarium dat we tot onze beschikking hebben. En vaak gaan ze sneller dan we met onze besluitvorming en implementatie kunnen bijbenen.

Als we ons eenmaal van ‘vertijdelijking’ bewust zijn, zien we het overal en gaan we ons erover verbazen hoe vaak iets wat een stabiele toestand lijkt (‘het is’) slechts een moment blijkt te zijn in een ontwikkeling (‘het was’, ‘het wordt’). Ook al zien we steeds maar één beeldje tegelijk, het is wel een film. 

Vertijdelijking en wat blijft

Met de uitbouw van de verzorgingsstaat, zijn we gewend geraakt aan ‘vaste’ banen, ‘vaste’ contracten en ‘vaste’ pensioenen. Maar van wat meer afstand gezien, zou die periode van de jaren vijftig tot de jaren negentig van de vorige eeuw wel eens eerder een uitzondering zijn geweest, dan de normale toestand. Voor wie in die historische anomalie is opgegroeid en van de vele voordelen ervan heeft mogen profiteren, kan die gedachte een bron van veel onzekerheid zijn.

Tot nu toe hebben veel auteurs ‘vertijdelijking’ als iets negatiefs gezien. We noemden al Jaap Schaveling. In zijn bijdrage aan het themanummer ‘Tijdelijk’ van M&C Quarterly toont Harry Starren zich bevreesd voor een toenemende ongelijkheid tussen degenen die er wel mee kunnen omgaan en degenen die dat niet is gegeven. Hij heeft het zelfs over ‘leed’ dat die eerste groep wordt aangedaan en waar de samenleving hen mee in de steek laat. In hetzelfde nummer reageert Paul Wouters op die gedachte reageert, waarbij hij weinig doet om ons gerust te stellen. Hij spreekt van de tijd die ‘alsmaar dikker’ wordt en sneller gaat. Zelf denkt hij nog aan ‘de goede kant’ te zitten, maar hij vreest het moment dat ook hij struikelt en niet meer mee kan komen.

Toch denken wij dat de angst voor ‘vertijdelijking’ voor een belangrijk deel koudwatervrees is. Met verandering an sich is niets mis. Zeker voor mensen die ook nog andere ankerpunten hebben dan hun baan en hun pensioen. Veel van wat gisteren was, hoeft morgen niet te zijn. Laten we vooral het onderscheid niet uit het oog verliezen tussen wat blijft (onze waarde als mens en de waarde van ons werk) en wat niet anders kan dan aan verandering onderhevig zijn (zoals een baan die voor langere of kortere tijd hebben). Verandering beleven, daarin je balans verliezen en die weer terugvinden – daar is nog nooit iemand slechter van geworden, sterker nog: dat gunnen we iedereen.

Leiderschap

Het getuigt van meer leiderschap om mensen te wijzen op het feit dat er ingrijpende veranderingen op til zijn en hen ervan te doordringen dat ze daar hun maatregelen op moeten en kunnen nemen, dat ze hun huiswerk moeten maken, dan om te doen alsof we die veranderingen kunnen tegenhouden cq terugdraaien.

De eerste die er een verantwoordelijkheid in heeft om na te denken over veranderingen in werk en zekerheid, is de werkende zelf. Bij vragen in de orde van ‘wie ben ik, wat wil ik, wat is daarin blijvend en wat is daarin veranderlijk, hoe wil ik daarmee omgaan, hoe doe ik dat, wat heb ik daarvoor nodig?’ kan een ander je wel helpen, maar het antwoord zal toch eerst echt uit jezelf moeten komen – en de actie ook.

Werkgevers moeten meer bijdragen dat werkenden nadenken over de tijdelijkheid van werk en zekerheden, en over wat dat voor hen betekent. Door hen te vertellen hoe belangrijk het is als ze zelf nadenken over hun werk, hun kennis en vaardigheden. Niet alleen nu, niet alleen volgend jaar, maar ook: waar sta je over vijf jaar? Je auto breng je ieder half jaar naar de garage voor onderhoud. Waarom zou je dan na je opleiding, nadat je eerste baan hebt gekregen, nooit meer een gesprek hebben over de richting waarin je je verder wilt ontwikkelen en wat daarvoor nodig is?

Een voorbeeld is de stichting FreeFlex United, waar ZiPconomy over berichtte. Daarin werken twee platformen samenwerken die de vraag naar en het aanbod van zelfstandige arbeid bij elkaar brengen. Eerder rekenden zij het al tot hun verantwoordelijkheid om de zelfstandig werkenden die via hen klussen vonden, nadrukkelijk te wijzen op de noodzaak om zich afdoende te verzekeren en om ook na te denken over hun pensioen. Nu willen zij ook samen met andere platformen proberen het overheidsbeleid zo te beïnvloeden dat zij daar zelf een rol in kunnen spelen zonder daardoor als werkgever te worden aangemerkt voor fiscaliteit en sociale zekerheid. Zo nemen zij vanuit hun eigen rol verantwoordelijkheid voor de vertijdelijking waar zij een factor in zijn.

Een (tijdelijke) conclusie

Leidt dit alles ook nog tot een conclusie? Om in stijl te eindigen: een tijdelijke, misschien. Dat we via het relativerende begrip ‘vertijdelijking’ de overstap kunnen maken van ‘vast en flex’ als iets engs en verlammends naar het bevrijdende, naar de nieuwe mogelijkheden die vertijdelijking geeft.

Als we vertijdelijking accepteren, omarmen, wat betekent dat dan, welke mogelijkheden opent dat? Het zou best wel eens kunnen zijn dat we op dit moment helemaal geen antwoord kunnen geven op die vraag. Dat we ons juist moeten realiseren dat er geen nieuwe zekerheid in de plaats komt van de oude (schijn-)zekerheid. Dat we nu niet weten wat er over tien jaar van ons gevraagd gaat worden, wat we over tien jaar zullen kunnen en zullen willen. Dan gaat het er meer om dat we leren te leven in het besef dat die zekerheid er niet is dan om te zoeken naar nieuwe zekerheden.

Hoe gaan wij hier mee verder? Komende maanden zullen we meer delen uit dit verhaal uitlichten, er vragen aan koppelen, en verschillende doelgroepen uitnodigen daarop te reageren. Wij hopen dat u daarop in wilt gaan, zodat we ons voordeel kunnen doen met uw inbreng om met dit verhaal een volgende slag te maken.

Wat denkt u? 

Vindt u ‘vertijdelijking’ gewoon een ander woord voor ‘flexibilisering’ en is het oude wijn in nieuwe zakken? Of is er inderdaad veel meer aan de hand dan dat arbeidsrelaties flexibeler worden, en kan dat nieuwe begrip helpen om die ontwikkelingen om beter te begrijpen? Hieronder kunt u reageren.

Anne Meint Bouma (Brainnet) en ZZP-expert Pierre Spaninks\

.