Vertijdelijking: een nieuw perspectief op werk en zekerheid (2)

De invulling van werk is onderhevig aan de factor tijd. De schoonvader van Anne Meint Bouma was in zijn werkzame leven leidinggevende bij het ziekenfonds. In zijn tijd hadden ze grootboeken, misschien kent u ze nog wel. Boekhouders klapten die aan het eind van de dag open en dan verwerkten ze daarin alle betalingen die waren gedaan, zodat het overzicht ontstond dat nodig was voor controle en sturing. Wat een werk dat was kunnen we ons nu amper meer voorstellen. Mensen kregen er eerst een gedegen opleiding voor en kwamen dan op een kantoor te zitten in een vast patroon met herhalende werkzaamheden. Maar die wereld is voorgoed verleden tijd.

Net zoals het werk van boekhouders was nog niet zo lang geleden ook het werk van vakmensen die dingen maken grotendeels handmatig. Daarna begon het ondersteund te worden door mechanisatie, later door automatisering, inmiddels door robotisering en kunstmatige intelligentie. Wat mensen nu vooral moeten leren zijn digitale vaardigheden, communiceren, en samenwerken. Ongeacht hun vak en ongeacht het niveau waarop ze dat uitoefenen.

Wat eens was, is nu niet meer. Het wordt anders of het wordt vervangen. Er gaan taken af, er komen taken bij. De ene taak wordt overgenomen, de andere niet. Banen, als samenstel van taken, zijn op een hoger niveau onderhevig aan dezelfde wisselingen. Daarmee veranderen ook de levens van de mensen die al die taken of functies uitvoeren, Hoe gaan die mensen daarmee om, ieder voor zich, en wat doen we daar als samenleving mee? Op elk moment in de tijd kun je daar een andere foto van maken. Samen vormen die foto’s een film, en die film heet ‘vertijdelijking’.

De waarde van werk

Vertijdelijking heeft ook effect op de waarde die we toekennen aan werk. Werken is altijd al meer geweest dan de kost verdienen. Het kan ons trots maken of juist ongelukkig. We kunnen er een stukje eigenwaarde aan ontlenen of – als we onszelf erin verliezen – onze hele identiteit. Werk heeft ook een intrinsieke waarde. Die schuilt in meedoen aan processen die omvangrijker en gecompliceerder zijn dan je in je eentje aankunt, in daar een bijdrage aan leveren, in de sociale contacten die daaruit voortkomen, in jezelf daarin ontwikkelen, in je gezien en erkend weten als werkende en als mens.

Hoe belangrijk de waarde van werk is, maakt Anne Meint persoonlijk mee in de kerkgemeenschap waar hij actief is. ‘We gaan er maar vanuit dat iedereen betaald werk heeft. Maar drie, vier jaar geleden kwamen we erachter dat bij ons meer dan 75 mensen geen werk hadden. Dat wisten we helemaal niet van elkaar. Daarom zijn we een project gestart: het Werkplein. We zijn begonnen met mensen bij elkaar te zetten en daar zijn we weer anderen bij gaan uitnodigen. Sommigen zijn heel goed in luisteren, anderen hebben een heel groot netwerk, weer anderen zijn heel handig met de computer om een cv op te stellen. Als je die disciplines bij elkaar zet, kun je mensen helpen om in één keer van werk naar werk gaan.’

‘Het UWV laat mensen nog steeds traditionele sollicitatiepaden volgen, maar bij het Werkplein is de helft van die mensen weer aan het werk gegaan via onderlinge contacten. De vertijdelijking zit hem erin dat er vroeger zo veel schaamte lag op werk en niet-werk. Dat is nu aan het veranderen, maar vooral mannen denken nog steeds: ‘Ik ben toch het hoofd van het gezin, ik moet toch de kost winnen?’ Als dat hen wordt afgepakt, wordt hen een stuk eigenwaarde afgepakt, een deel van hun zijn en van de zin van hun bestaan. Hoe zorgen we er nu met elkaar voor, dat het niet meer zo beladen is en dat je het nuchter kunt aanpakken? Deel daarvan is dat we moeten leren werk en werken niet meer uitsluitend te zien in de zin van de kost verdienen, als productiefactor. Via het Werkplein zijn ook mensen vrijwilligerswerk gaan doen. Dat is ook werk, en dat is ook nuttig en bevredigend.’

Purpose

Maatschappelijk gaat de waarde van werk gaat nog verder dan dat. Die is potentieel vele malen groter dan men denkt. Niet alleen not-for-profits maar ook bedrijven die wel winst moeten maken houden zich daarmee bezig. We kijken met waardering of zelfs bewondering naar degenen die geven om mens, maatschappij en milieu: ‘those who care’, zoals Feike Sijbesma, de ceo van DSM, hen noemt. ‘Purpose’ is tegenwoordig belangrijker dan aandelen, dan winst. Het was zelfs hét buzzword op het laatste World Economic Forum. Ook daarmee raakt de waarde van werk verbonden. En ook daarin is ‘vertijdelijking’ werkzaam.

Vertijdelijking wordt ook zichtbaar in opleidingen, en in de aansluiting van opleidingen op de behoeften van mens en markt. Tien jaar geleden leidden we nog chirurgen op om met het blote oog en vaste hand in een lichaam te opereren. Tegenwoordig leiden we mensen op om een apparaat te bedienen dat die handelingen overneemt, met een nauwkeurigheid waar je stil van wordt. Robotchirurgie was vijftien jaar geleden nog een onbekend fenomeen. Nu is het gemeengoed voor groot aantal behandelingen. Het Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam levert daarvan een indrukwekkend voorbeeld. Robots doen het nu sneller, met minder fouten, met minder littekenweefsel, en met sneller herstel dan we ooit voor mogelijk hadden gehouden.

Emotie is een belangrijke factor in het omgaan met verandering. We knippen taken en banen op, we brengen beperkingen aan in de tijdsduur van banen, we kennen er een startpunt en een eindpunt aan toe. Aan de ene kant isoleren we werk. Daarmee koppelen we de arbeidsrelatie aan een moment of een periode in de tijd. Dat kan iets beangstigends hebben en verlammend werken. Aan de andere kant vinden al die ontwikkelingen ook plaats in een context van opeenvolgende periodes, fases, momenten, waardoor juist een perspectief op langere termijn ontstaat. Als we dat zichtbaar weten te maken en bespreekbaar, kan dat juist ook weer een gevoel van geleidelijkheid en daarmee van zekerheid geven. Het perspectief van ‘vertijdelijking’ helpt daar misschien bij.

Een (tijdelijke) conclusie

Leidt dit alles ook nog tot een conclusie? Om in stijl te eindigen: een tijdelijke, misschien. Dat we via het relativerende begrip ‘vertijdelijking’ de overstap kunnen maken van ‘vast en flex’ als iets engs en verlammends naar het bevrijdende, naar de nieuwe mogelijkheden die vertijdelijking geeft.

Hoe gaan wij hiermee verder? Komende maanden zullen we meer delen uit dit verhaal uitlichten, er vragen aan koppelen, en verschillende doelgroepen uitnodigen daarop te reageren. Wij hopen dat u daarop in wilt gaan, zodat we ons voordeel kunnen doen met uw inbreng om met dit verhaal een volgende slag te maken.

Wat denkt u: is dat begrip ‘vertijdelijking’ een fopspeen voor werkenden van wie een voor een alle zekerheden worden afgepakt, of kan het ons echt helpen om te begrijpen wat er allemaal verandert in de wereld van werk en om ons daarop in te stellen? 

De vorige aflevering in deze serie ging over inhoud en betekenis van het begrip ‘vertijdelijking’. De volgende zal gaan over welke gevolgen vertijdelijking heeft voor werkenden. Kunt u niet wachten, dan vindt u een integrale versie op de website van Pierre Spaninks.