‘Polderen verkleint het probleem maar lost het niet op’

Waarom dit boek?
Karel van Berkel: ‘Er zijn zoveel smeulende problemen die maar niet opgelost worden. Dan heb ik het over de stikstofregels in Europa, maar ook over de Zwarte Piet discussie. Er zijn allerlei problemen waarvoor mensen veel te gemakkelijk – vaak vanuit hun onderbuik – een oplossing voor denken te hebben terwijl je het beter van alle kanten kunt bekijken.’

Jullie hebben je verdiept in de manier waarop je een probleem van alle kanten kan bekijken zodat je kan werken aan echte oplossingen.
KvB: ‘We zijn niet bezig met gecompliceerde problemen, maar met complexe problemen. Die eerste zijn bedoeld voor de specialisten en complexe problemen gaan erover dat er heel veel meningen zijn over wat precies het probleem is en wat een oplossing zou kunnen zijn.’

Jullie pleiten op de voorkant van het boek voor ‘systeeminnovatie in een wicked world’. Dat wil, even in mijn woorden, zeggen dat je een probleem van alle kanten gaat bekijken en verschillende partijen laat meedenken over een oplossing. Waarom zien we in de media en politiek nog veel terug dat een lastig probleem wordt gecombineerd met een simpele oplossing?
KvB: ‘Dat is de manier waarop we in het Westen voor onszelf een wereld hebben gecreëerd waarin we alles willen beheersen. Onze scholen zijn er op gericht om mensen te leren om problemen in kleine partjes op te delen en daar oplossingen bij te zoeken. Wat ik interessant vind, is dat Mark Rutte vaak zegt over zaken als de drugsproblematiek of het tekort aan leerkrachten ‘dat is een complex probleem’, maar dat hij nooit eens alle kanten in kaart brengt en mensen uitnodigt om daar over na te denken. Politieke oplossingen hebben altijd te maken met een bepaalde kleur van denken, maar zo kom je niet verder want je definieert het probleem niet goed en komt dus nooit met een oplossing. Als je drugscriminaliteit alleen bestrijdt met strengere straffen heb je het maar over een deel van het probleem.’

Je ziet het ook terug in de media. Er is een probleem zoals weinig vrouwen in topfuncties en er zitten twee mensen aan tafel die voor of tegen een quotum zijn.
KvB: ‘Dat zie je nog meer online gebeuren. Het probleem is dat mensen die zich niet gehoord of bedreigd voelen, terugtrekken in hun eigen wereld en daar krijgen ze alleen nog maar bevestiging van wat ze al vinden. Er zijn zo veel gepolariseerde bubbels dat het steeds lastiger wordt om die complexiteit te omarmen. Het is ook zo makkelijk om nepnieuws te maken en de algoritmen zorgen ervoor dat je alleen nieuws krijgt waar jij steeds naar zoekt.’

Nu maken jullie niet alleen de analyse dat mensen steeds verder weglopen van die complexiteit, maar geven ook een voorzet om die complexiteit te omarmen. Hoe kom je dan bij systeeminnovatie uit?
KvB: ‘Wij zijn van oorsprong al mensen die zaken aan elkaar willen koppelen, ook dingen die niet zo logisch lijken. De westerse wereld heeft geprobeerd om de boeren te helpen in Afghanistan door veel geld te bieden voor de papaverveldjes. Maar het jaar erop gaan die boeren dan meer papaverveldjes inrichten omdat ze er geld voor krijgen. Zo komen er escalerende effecten tot stand binnen systemen die maken dat problemen eerder groter worden dan kleiner.’
Anu Manickam: ‘Het gaat erom hoe je komt op nieuwe oplossingen voor problemen en een van de belangrijkste dingen is zoeken naar verschillen waardoor je meerdere oplossingen kan bedenken voor een probleem. Dat is tegengesteld aan het algoritmeverhaal waar het gaat om overeenkomsten.’

Wat houdt jullie voorgestelde model voor systeeminnovatie precies in want dat is toch de kern van het boek?
KvB: ‘Ik zou het geen model noemen, maar een benadering. Het gaat erom dat je door samen te werken een oplossing kan realiseren en dat werkt beter dan elkaar te bestrijden met allerlei meningen. Wij noemen dat ‘collective sense making’. Samen snappen wat een probleem is.’

En dus is het belangrijk dat je openstaat voor elkaars standpunten.
KvB: ‘Iedereen heeft namelijk gelijk, het is maar net hoe je kijkt naar een probleem. Wat je doet, is dat je het argument zoekt bij hoe jij het probleem ziet. Dus leren snappen hoe anderen denken is belangrijker dan direct het probleem oplossen.’

Als je zo’n tafel creëert met mensen met een verschillende visie dan moet je bepaalde werkregels in acht houden. Want normaal gesproken hebben sommige mensen meer macht dan anderen, maar dan werkt het systeem niet.
KvB: ‘Zeker, je moet alle stakeholders van een probleem aan tafel hebben en zij moeten allemaal de ruimte hebben om hun gelijk te verdedigen. We hebben in het boek een tekening gemaakt van hoe managers een probleem via de systeemtheorie in kaart brachten en tot een compleet andere oplossing kwamen. Er komt nu bijvoorbeeld een wet waarbij patiënten ook thuis een gedwongen behandeling kunnen krijgen, maar dat probleem is maar vanuit een smal kader bekeken. Er wordt bijvoorbeeld te weinig nagedacht over de extra belasting voor veel partijen in het systeem: rechters, psychiaters, verpleegkundigen, enzovoort.’

Wat is het verschil tussen systeeminnovatie en het poldermodel?
KvB: ‘Het verschil is dat je bij een poldermodel naar compromissen toewerkt, maar hier gaat het erom dat je anders gaat denken met elkaar. Je gaat het probleem herdefiniëren in plaats van dat je in je eigen belang blijft hangen en dan kom je met veel slimmere oplossingen.’
AM: ‘Als je het probleem gaat herdefiniëren dan kom je veel beter oplossingen die je nooit had verwacht. Wanneer je met meer partijen had nagedacht over psychiatrische problemen dan had je ook nagedacht over het capaciteitsprobleem bij de verschillende beroepsgroepen.’

Een belangrijk element is weggelegd voor experimenteren.
KvB: ‘Zeker, ik ben organisatieadviseur van oorsprong en dan weet je dat grote reorganisatietrajecten vaak niet goed lopen. Je moet klein beginnen en dan ga je later wat meer opschalen. Wij laten vaak een filmpje zien van een kruispunt in Hanoi waar je geen verkeerslichten en agenten hebt. Mensen zoeken hun eigen weg en samen hebben ze maar een paar regels zoals niet botsen en op tijd waarschuwen dat er gevaar dreigt. Een oerwoud aan regels werkt averechts. Niet alles hoeft in gedetailleerde protocollen worden vastgelegd.’
AM: ‘Het gaat erom dat je ‘anders denken’ niet in een dag leert. Het werkt veel beter als mensen zelf kleine stapjes maken in plaats van dat je alles oplegt.’

Tekst: Bas Hakker