Coronacrisis zorgt voor hervorming arbeidsmarkt

Als één ding duidelijk is geworden tijdens de eerste weken van de coronacrisis, is het de opkomst van populaire vergezichten rond werk en inkomen. Zo zijn er critici die wijzen op de onhoudbaarheid van het kapitalisme. In Engeland en Spanje wordt al voorzichtig gesproken over invoering van het basisinkomen. Er zijn ook mensen die denken dat we straks meer dan ooit zelf kunnen bepalen waar en wanneer we gaan werken. En er zijn mensen die stellen dat we de publieke zaak (onderwijzers en verplegers) na de crisis zullen herwaarderen, via hogere beloningen en minder werkdruk.

Vaak komt er van die vergezichten alleen bar weinig terecht. We vervallen na slechte sociaal-economische omstandigheden niet zelden in oude patronen en ook het beleid kent van oudsher een hoge mate van padafhankelijkheid, wat resulteert in omarming van de status quo.

Hoe de post-corona arbeidsmarkt eruit gaat zien weet natuurlijk niemand, ik ook niet, en misschien zal de wereld van werk en inkomen inderdaad niet zo snel veranderen. Maar kijkend naar eerdere hervormingen in sociaal-economisch beleid, is het goed denkbaar dat de coronacrisis ruimte creëert om hervormingen op de arbeidsmarkt (sneller) door te voeren.

Wat doet een crisis met beleid?

Wat doet een crisis met beleid? In ons land zijn daar een aantal mooie studies over verschenen. Hoewel verschillende onderzoekers wijzen op het uitblijven van verandering (door die eerder aangehaalde padafhankelijkheid van bestaande systemen), is een crisis minstens zo vaak de opmaat tot verandering. En crisistijd is het, ook op de arbeidsmarkt. Kijk alleen maar naar voorspellingen van het CPB en de Rabobank.

Als de nood aan de man is, is het tijd voor verandering.

Afhankelijk van een aantal sleutelonzekerheden (waaronder de lengte van beperkingen en het al dan niet overslaan van effecten naar de financiële economie) zal de werkloosheid fors toenemen. Zo’n crisis zorgt vaak voor verandering. Denk bijvoorbeeld terug aan de periode van zo’n dertig jaar geleden toen Lubbers de terugval van economische groei en een miljoen mensen met een WAO-uitkering ‘inzette’ voor een drastisch nieuw WAO-beleid. Of denk aan de grootschalige inzet van de het huidige stimuleringspakket van het Kabinet voor zzp’ers, MKB’ers en grootbedrijf.

• Dit is deel 3 uit een serie artikelen over de arbeidsmarkt in het post-corona tijdperk. Zie voor overige afleveringen dit overzicht: post-corona

Hoe komt dat? Politicologe Barbara Vis heeft hier interessant onderzoek naar gedaan. Kort gezegd, stelt ze dat politici die geconfronteerd worden met opkomend verlies, bereid zijn om drastische besluiten te nemen om datzelfde verlies tegen te gaan. Psychologen hebben het over een aversie voor verlies, en dat mechanisme is afkomstig uit de prospecttheorie. Economische neergang en oplopende werkloosheid vragen simpelweg om een ingrijpende reactie. Dit verklaart ook gelijk waarom ons Kabinet tijdens de gunstige economische bloeiperiode voor de crisis zo betrekkelijk weinig heeft uitgegeven.

Wat staat ons te wachten?

Een crisis kan dus bij uitstek fungeren als ‘katalysator’ voor verandering en het kan leiden tot een grootschalige aanpak van achterstallig onderhoud. Wat betekent dit voor de arbeidsmarkt? Waarschijnlijk worden bestaande rigiditeiten door de crisis sterker blootgelegd. Ik denk dan bijvoorbeeld aan een miljoen mensen (voor de crisis) die willen en kunnen werken, maar niet aan de slag komen. Ik denk dan ook aan de ongelijke risico’s tussen en de ongelijke behandeling van mensen in loondienst en zzp’ers. En ik denk aan kennisveroudering van een vergrijzende beroepsbevolking. Het zijn bij uitstek thema’s waar de polder elkaar lang in de greep heeft gehouden. Het eerder beschreven mechanisme uit de prospecttheorie en een aantal onderliggende studies (waaronder de rapportage van de Commissie Regulering van Werk) zullen waarschijnlijk de weg vrijmaken voor hervorming.

Met betrekking tot de afstand van mensen tot werk sluit ik niet uit dat de basisbaan (publiek-privaat gecreëerde werkgelegenheid rondom maatschappelijke kwesties) sneller van de grond komt. Voor de crisis waren de gemeenten Assen, Groningen en Tilburg al met haalbaarheidsstudies bezig en ook in Rotterdam is inmiddels een motie ingediend.

Het is in de kern slecht te rechtvaardigen waarom het belastingrecht op het oog gelijke gevallen fiscaal anders behandelt.

Wat betreft de ongelijke risico’s en behandeling van mensen in loondienst en zzp’ers ligt het voor de hand dat de verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering (en gefaseerde) afbouw van de zelfstandigenaftrek in een stroomversnelling komt. Wat je hier ook verder van vindt: het is in de kern slecht te rechtvaardigen waarom het belastingrecht op het oog gelijke gevallen fiscaal anders behandelt. En ook tegen niet beïnvloedbare risico’s, zoals arbeidsongeschiktheid, wensen veel zzp’ers sociale bescherming (discussie doet zich in mijn beleving vooral voor in de concrete uitwerking van een eventuele verzekeringsplicht, zoals die is afgesproken in het Pensioenakkoord).

Tot slot zou het wat mij betreft een mooi moment zijn om na de crisis werk te maken van de persoonlijke leerrekening. Wederom: een contractneutrale regeling bij uitstek. Vanaf de geboorte kan hier een bedrag op worden gestort en gedurende het werkzame leven stort je bij op basis van een percentage van de brutoloonsom of maandelijkse omzetontwikkeling. Het is goed denkbaar dat de coronacrisis ruimte gaat bieden aan dit type verandering en tegenstellingen in de polder overbrugt.