“Als je wilt innoveren heb je meer aan ondernemende werkenden dan aan zzp’ers”

Op je Linkedin-profiel noem je jezelf een ‘undisciplined economist’. Klinkt interessant!

Erik Stam: “Onder economen is altijd een soort stammenstrijd over de vraag wanneer je een echte econoom bent en wanneer niet. Ik heb de economie altijd gecombineerd met andere disciplines en altijd interesse gehad om vanuit andere disciplines naar economische vraagstukken te kijken. Je kunt het zo gek niet bedenken of ik heb samenwerkingen gezocht om de economie beter te begrijpen: met historici, filosofen en geneeskundigen. Onze economiefaculteit bij de Universiteit Utrecht is sowieso veel meer geworteld in andere disciplines; sinds kort combineren we onze werkzaamheden bijvoorbeeld ook steeds meer met data science.”

Ik kwam nog een interessante quote van je tegen. Boven een interview op de website van NWO staat ‘Zet in op ondernemende werkenden in plaats van zzp’ers’. Kun je dat toelichten?

“Er is een groot misverstand over wat ondernemerschap is. De traditionele opvatting is dat je ondernemer bent als je voor eigen rekening en risico werkt en ook als zelfstandige belasting betaalt. Mijn opvatting is anders: ik zie ondernemerschap als mechanisme voor economische ontwikkeling. Ondernemers zijn dan mensen die zelf of in groepen mogelijkheden voor nieuwe waardecreatie zien en realiseren. Zeker in meer ontwikkelde kenniseconomieën is het waarschijnlijker dat je dit realiseert in georganiseerd verband dan in je eentje. Als je het hebt over innovatie heb je daarom meer aan ondernemende werkenden dan aan zzp’ers. Op zich kunnen zzp’ers zich natuurlijk ook organiseren, maar in de praktijk zien we dat toch relatief weinig gebeuren. Uit onderzoek blijkt ook dat middelgrote bedrijven vaker innoveren dan zelfstandigen en dat zzp’ers relatief minder effectief samenwerken vanuit dat model van collectief innoveren. Het komt wel voor, maar vaak niet zo effectief als op de schaal van een onderneming waar meerdere personen zich verenigen om samen waarde te creëren.

 Ondernemers zijn wat mij betreft mensen die zelf of in groepen mogelijkheden voor nieuwe waardecreatie zien en realiseren

Ik vind wat dat betreft dat ondernemende werknemers worden ondergewaardeerd en dat zzp’ers worden overgewaardeerd. Vaak wordt er een tegensteling gemaakt tussen ondernemers en werknemers. Maar juist in onze moderne kennissamenleving wil je toch medewerkers die samen staan voor de missie en visie van de zaak? Als je je werknemers behandelt als mede-eigenaar, of het nu in psychologische of juridische zin is, worden ze medewerkers. Met medewerkers kan je samen nieuwe waarde creëren.

Deze zomer interviewen we 10 experts. Over de toekomst van werk het debat over de arbeidsmarkt in de politiek en polder. Lees de interviews met Fabian Dekker (SEOR), Jovana Karanovic (EUR), Zakaria Boufangacha (FNV), Maudie Derks (Tulpenfonds), Anne Megens (AWVN), Damian Boeselager (Volt), Martin Visser (Telegraaf), Erik Stam (UU), Ingrid Thijssen (VNO-NCW) en Henk Wesselo terug in dit overzicht.

Omgaan met onzekerheid

Dit onderwerp raakt ook aan de discussie over automatisering. Je ziet een tweedeling ontstaan tussen mensen die beschikken over de creatieve en sociale vaardigheden om om te gaan met onzekerheid en verandering en je ziet groepen die dat niet kunnen. Als je wilt dat mensen op lange termijn zinvol en productief werk doen kun je ze beter zodanig sociaal vaardig maken en diepe expertise geven dat ze ook in een veranderende omgeving waarde kunnen toevoegen. Het gaat om het faciliteren van ondernemende werknemers die eigenaarschap over hun eigen carrière op zich nemen.

Als je alle publicaties over millennials en wat hen drijft leest, dan zou dit de jongere generaties op de arbeidsmarkt als muziek in de oren moeten klinken: zingeving, ondernemerschap …

“Je ziet in Nederland wel dat ondernemerschap onder jongeren fors is toegenomen. En begrippen als autonomie en eigen regie zijn ook nog eens bovengemiddeld gewaardeerd in Nederland. Dat sluit dus inderdaad mooi aan. Tegelijkertijd zou ik twee kritische kanttekeningen willen plaatsen. Ten eerste: als we willen dat Nederland een welvarend en innovatief land blijft, dan moeten we wel wat grootser denken dan alleen de focus op je eigen werkgeluk. Als we autonomie in het werk vertalen naar ‘leuke dingen doen voor jezelf’ zonder een groter beeld van iets wat je voor de samenleving wit doen, dan mis je wel de toegevoegde waarde. In Nederland mist dat grotere beeld nog wel eens. En ten tweede: Werkgevers moeten op hun beurt ook wel in staat zijn om een lonkend perspectief te bieden waaraan millennials zich kunnen verbinden. Als dat niet lukt, dan zullen mensen inderdaad voor zichzelf blijven werken en op die manier op zoek gaan naar autonomie en zingeving.”

Borstlap

Je was lid van de Commissie Borstlap. Wat vind je van de kritiek op het rapport van de commissie dat er te weinig aandacht is voor de ‘blije zzp’er’ en dat er te negatief en te defensief naar zelfstandigen wordt gekeken?

“Dat beeld is wel ontstaan, maar ik vind het niet terecht. Er staat voldoende in het rapport over de wijze waarop geïnvesteerd kan worden in mensen op de arbeidsmarkt en dat je je ook als zelfstandige kunt ontwikkelen. Ondernemerschap wordt in het rapport wel degelijk positief gewaardeerd en er staan veel suggesties in voor mensen die zoeken naar innovatie. Het beeld dat het rapport schetst is dus genuanceerder dan je suggereert.

Het gaat bovendien niet alleen om flex minder flex maken, maar ook om vast minder vast maken. Dat element van Borstlap is ook ondergesneeuwd: In het rapport staat dat we ook van werknemers moeten vragen dat ze wat meer meebewegen. Creëer bijvoorbeeld de mogelijkheid om mensen tijdelijk in een kleiner dienstverband door te laten gaan als het wat minder gaat. Als iedereen 10 procent minder gaat werken, hoef je die ene persoon niet te ontslaan. Als je werkgevers die ruimte geeft schieten ze ook niet in de reflex om maar flex in te huren.

Het lastige is dat in het laatste SER-advies als reactie op dat voorstel wordt gezegd: Prima, maar laat de werkgever en de overheid het dan betalen. Dat is nu net weer de prikkel op de verkeerde plek leggen. Zo krijg je weer een halfbakken Nederlands compromis en daarmee maak je het land natuurlijk niet ondernemender.”

Beetje egoïstisch

In een interview met Paul van Liempt zei je over die groep blije zzp’ers die vooral vrijheid willen en collectieve verplichte regelingen niet zien zitten ‘Ik heb er wel sympathie voor, maar ik vind het ook een beetje egoïstisch’. Kun je dat uitleggen?

“Mensen kunnen zeggen: Ik wil volledige autonomie en ik wil niet bijdragen aan het collectief en tegelijkertijd wel een beroep doen op de overheid in slechte tijden. Dat doet me een beetje denken aan het gedrag van de banken in de bankencrisis. Wat mij betreft moet je als je niet wilt bijdragen aan collectieve regelingen ook zelf je verantwoordelijkheid nemen voor inkomensverlies in slechte tijden.

Het is wel wenselijk dat er een sociaal contract is met enige mate van wederkerigheid. Het probleem is dat alle huidige regelingen zijn ontwikkeld in de context dat je een levenslange arbeidsrelatie aangaat met één werkgever en binnen één sector actief blijft. Dat past niet meer bij de huidige economie, dus we moeten nadenken over andere collectieve regelingen die wel passen bij de huidige dynamiek en bij mensen die hoppen tussen arbeidscontract naar zelfstandig ondernemerschap. We moeten naar een basis voor iedereen ongeacht de contractvorm, en daar zijn we nog steeds niet uit. Daarbij zie ik een mooie uitdaging voor de politiek: zorg ervoor dat sociale zekerheid en scholing zo georganiseerd wordt dat het voor iedereen logisch is om eraan deel te nemen.”

De uitdaging voor de politiek is: zorg ervoor dat sociale zekerheid en scholing zo georganiseerd wordt dat het voor iedereen logisch is om eraan deel te nemen.

Hoe zal de arbeidsmarkt er over een jaar of twintig uitzien?

“Ik hoop dat we het aantrekkelijker gaan maken voor mensen om in de eigen carrière te investeren en in het grotere geheel en dat we tegelijkertijd gaan beseffen dat onze kennis en onze netwerken eens in de zoveel tijd aan vernieuwing toe zijn. De arbeidsmarkt is niet een markt van pakjes suiker. Het gaat om de zoektocht naar coalities van mensen die collectieve vaardigheden hebben en die samen iets tot stand brengen.

Contractuele innovatie

Om die nieuwe economie te realiseren zou het kunnen dat we ook meer contractuele innovatie nodig hebben. Op maat regelen hoe werkenden in elkaar investeren, en wat er wederzijds verwacht wordt. Dit kan bilateraal, maar ook via platforms. Het is wel balanceren tussen wederzijds vertrouwen opbouwen, waardoor veel niet contractueel geregeld hoeft te worden, en zaken contractueel afspreken voor als vertrouwen niet vanzelfsprekend is. Wat ik fascinerend vind is dat mensen in dienst zijn bij een universiteit op een contract dat eigenlijk niets zegt. Een zelfstandige moet een heel specifiek contract hebben; dat is weer overgereguleerd. Maar de verwachtingen ten opzichte van medewerkers zijn juist ondergereguleerd.

Om goede stappen te zetten moeten we op zoek naar een nieuwe economie waar een zekere mate van duurzaamheid en dynamiek met elkaar in balans zijn. We zitten enerzijds nog te veel in de mal van de jaren tachtig en anderzijds in een losgeslagen ‘bits & pieces’-markt. We hebben in Europa een historisch lange tijd van vrede en vooruitgang gehad, maar we moeten de komende tien tot twintig jaar wel echt betere oplossingen gaan vinden rondom de grote digitaliseringsslag, de ecologische duurzaamheid en de toenemende ongelijkheid, anders gaat het behoorlijk mis.”