1 miljoen zzp’ers, is dat een probleem?

Het aantal zzp’ers dat eigen arbeid of diensten aanbiedt, is in het derde kwartaal van 2022 voor het eerst boven de 1 miljoen uitgekomen (Centraal Bureau voor de Statistiek). Politiek en maatschappij vinden dit een probleem en het kabinet zint op maatregelen. Minister Karien van Gennip (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) geeft in de voortgangsbrief Werken met en als zelfstandige(n) aan welke kant het opgaat met die maatregelen. Ze zoekt de oplossing in extra regels om werkenden in een arbeidsovereenkomst te dwingen.

Zzp-problemen (en wat erop valt af te dingen)

Dat er op de arbeidsmarkt problemen zijn met zzp’ers is evident, maar op de alarmistische berichtgeving is wel wat af te dingen. Laten we eerst eens inventariseren over welke problemen het gaat:

• Leegloop in (vooral) publiek bekostigde sectoren, zoals zorg en onderwijs.

Hoewel dit in absolute zin een veel minder groot probleem is dan het lijkt (zie onder andere dit zeer verhelderende artikel), is het natuurlijk onwenselijk dat werkenden in deze sectoren voor het zzp-schap kiezen omdat ze bepaald werk niet willen doen. Op die manier komt een onevenredig deel van de onplezierige taken bij medewerkers in vaste dienst terecht.

Tegelijkertijd is het onwaarschijnlijk dat de werkenden die nu voor zzp-schap kiezen massaal terugkeren naar een arbeidsovereenkomst als werken als zzp’er niet meer mogelijk is. Waarschijnlijker is dat ze dan de sector verlaten, met alle gevolgen van dien.

Je lost dit probleem niet op met zzp-regels, maar met goed (en modern) werkgeverschap: werkgevers moeten die impopulaire werkzaamheden zo aantrekkelijk maken dat voldoende werkenden bereid zijn ze uit te voeren.

• Uitbuiting van schijnzelfstandigen door ontwijking van de arbeidswetgeving gericht op bescherming van werkenden met een zwakke(re) onderhandelingspositie.

In de voortgangsbrief van het kabinet krijgen schijnzelfstandigen heel veel aandacht. Logisch, want het is natuurlijk onacceptabel als werknemers worden gedwongen als zzp’er te werken met arbeidsomstandigheden die niet aan de wet of de cao voldoen.

Ik zou denken dat de krappe arbeidsmarkt dit probleem inmiddels grotendeels uit de wereld heeft geholpen. Mochten er toch nog een paar schijnzelfstandigen gevonden worden, dan horen zij natuurlijk een arbeidsovereenkomst te krijgen, liefst voor onbepaalde tijd. Ik betwijfel of daar extra regelgeving voor nodig is, zoals het voorgestelde rechtsvermoeden in combinatie met een minimumtarief. Het is misschien effectiever de bestaande regelgeving en de handhaving erop te verbeteren.

• Ontwijken van belasting en (meebetalen aan) sociale zekerheid.

Erosie van solidariteit. Vaak wordt beweerd dat zzp’ers netto meer overhouden dan werknemers met een arbeidsovereenkomst (hoewel dat zeker niet altijd zo is). De meest genoemde redenen zijn dat zelfstandigen niet betalen voor een fatsoenlijk vangnet bij arbeidsongeschiktheid en onvoldoende (aanvullend) pensioen opbouwen. Natuurlijk is het zo dat deze voorzieningen minder kosten als meer mensen deelnemen. De politieke keuze om alle werkenden verplicht te laten deelnemen ligt dan het meest voor de hand.

Dat zzp’ers minder belasting betalen komt door allerlei maatregelen uit het verleden die bedoeld waren om ondernemerschap te stimuleren, zoals de zelfstandigenaftrek. Voor een gedeelte zijn die maatregelen al afgeschaft en als dat verder gaat, wordt het kind met het badwater weggegooid. Ondernemerschap is een van de hoekstenen van de economie. Schaf stimuleringsmaatregelen dus niet af, maar zorg dat ze alleen ten goede komen aan echte ondernemers. Het is opvallend dat hierover niets staat in de voortgangsbrief.

Kernprobleem: werknemers zonder arbeidsovereenkomst

De kern van deze drie problemen zijn werkenden die eigenlijk helemaal geen ondernemers zijn maar werknemers zonder arbeidsovereenkomst. Het voornaamste doel van het arbeidsrecht (en de arbeidsovereenkomst) is de ongelijkheid in onderhandelingspositie bestrijden tussen werkgevers en werknemers. Logisch dat de politiek het bestaan van werknemers zonder arbeidsovereenkomst wil tegengaan. Maar dat mag niet ten koste gaan van echte ondernemers. Dat hoeft ook helemaal niet.

Van contra-indicatie naar ondernemerstoets

Het kabinet wil het zogenaamde ‘gezagscriterium’ verduidelijken, waarbij echt zelfstandig ondernemerschap van de werkende een contra-indicatie is voor een dienstverband. Voorheen moest een werkende vooral aantonen dat hij geen werknemer was, dus dit is een stap in de goede richting. Maar door dit criterium slechts als contra-indicatie te beschouwen, kijkt de minister door de verkeerde kant van de verrekijker.

Als je namelijk eerst toetst of iemand evident ondernemer is en dan pas kijkt of er sprake is van een werknemer zonder arbeidsovereenkomst, wordt de omvang van het probleem tot beheersbare proporties teruggebracht. Dit idee is ook helemaal niet nieuw. In de jaren ’70, toen de zzp’er nog ‘freelancer’ heette, deed de Sociale Verzekeringsraad al een ondernemerstoets. Als de freelancer niet voldeed aan voldoende criteria in de categorieën “kapitaal”, “risico” en “andere kenmerken”, dan was er automatisch sprake van een “fictieve dienstbetrekking”. (In het boek Vogelvrij verklaard van Joop der Weduwen (2018) staat op pagina 50 – 52 een overzicht van de destijds gebruikte criteria).

Wie op deze manier onderscheid maakt, maakt de werkelijke omvang van de zzp-problematiek zichtbaar. Zo kun je met veel eenvoudigere, gerichtere en handhaafbare regelgeving zorgen dat werknemers zonder arbeidsovereenkomst niet meer voorkomen.

Alexander Kist is detacheringsondernemer en onafhankelijk deskundige op het gebied van wet- en regelgeving.