Schuivende kaders in het denken over de arbeidsmarkt van morgen

Wie zijn tijd en aandacht verdeelt over de Haagse vierkante kilometers van politiek en polder en de wereld van de praktijk daarbuiten, ontkomt niet aan het idee te moeten schakelen tussen twee parallelle werelden. Althans dat geldt voor mij. Na twee dagen volgen van het Kamerdebat over de begroting van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, was het vorige week een verademing om aanwezig te zijn bij het congres ‘De Arbeidsmarkt van Morgen’ van de NBBU.

De makers van het programma, dat al een aantal jaren loopt, weten steeds weer een reeks sprekers op het podium te krijgen waarvan je vooraf denkt: “wat moeten die met elkaar?” Om dan aan het einde van de sessie te concluderen dat drie totaal verschillende perspectieven op een wonderlijke manier toch bij elkaar komen.

De verschillende perspectieven en schuivende kaders zijn hard nodig om het debat over de arbeidsmarkt nu eens echt te laten gaan over wat er nodig is voor ‘morgen’, in plaats van de focus te leggen op welke pleisters er geplakt moeten worden op de incidenten van gisteren, de favoriete hobby van de politiek.

Een nieuwe taal voor een nieuw bewustzijn

Het is heel onhandig om niet de taal van de toekomst te spreken als je het wil hebben over de arbeidsmarkt van morgen. Het beperkt je ontzettend in je bewustzijn en in je denken, aldus Victor Broers. Broers, publiek denker, schrijver ‘boardroom’ consultant en voormalig adviseur bij het Ministerie van Financiën, introduceerde daarom een wolk aan nieuwe termen waar zelfs de veelgehypte nieuwe AI-tool ChatGPT nog niet mee uit de voeten kan.

Termen als het symbioceen (het tijdperk waarin we leren samenleven met de aarde zonder deze uit te putten), holosofie (wijsheid waarin het geheel altijd het uitgangspunt is), narrosofie (de studie van onze verhalen en hoe zij ons denken en doen beïnvloeden), de circulerende samenleving, compassionisme en het cosmo-erotic humanisme.

Geen nieuw denken zonder nieuwe termen, dus.

Vroeger was alles beter

Hans Hoogervorst, onder andere oud-Kamerlid en voormalig minister van Financiën, was gecast voor de rol van ‘grumpy old man’. Een rol die hij met glans vervulde.

Vroeger (Minister Zalm, FED-voorzitter Paul Volcker, de gulden) was alles beter. De mensen en instrumenten van nu (Minister Kaag, de FED/ECB, de euro) nemen veel te veel risico’s (schulden, inflatie). We gaan volgens Hoogervorst – waarschijnlijk via een harde klap – ervaren dat het huidige tijdperk, waarin geld gratis lijkt te zijn, ten einde komt.

De (arbeids)markt van morgen vraagt wat de klassieke liberaal Hoogervorst betreft om een terugkeer naar monetaire en budgettaire prudentie (‘De euro is mislukt, we moeten terug naar een eigen munt’), een politiek stabiel bestel (‘een kiesdrempel naar Duits model’) en de arbeidsmarkt moet niet dichtgeregeld worden (‘het grote verschil in economische groei tussen Nederland en probleemlanden als Italië en Frankrijk, komt doordat onze arbeidsmarkt veel flexibeler is).

“We moeten discussies over economie en arbeidsmarkt terug brengen wat dat voor een impact dat het op het individu” zegt @raymondputs @awvn nav discussie over nut van bijv BBP cijfers. #arbeidsmarktbanmorgen pic.twitter.com/wxZX4DanFc

— Hugo-Jan Ruts (@hugojanruts) December 2, 2022

Focus op wat impact heeft

Het contrast met Babette Porcelijn kon niet groter. Porcelijn is van de school ‘het kan wel’. Ze is er ook van overtuigd dat de wereld veranderen bij jezelf begint en niet bij het wijzen naar anderen. Het bracht haar tot het schrijven van het boek Het Happy 2050 Scenario. Een verhaal dat knettert van het positivisme, en tegelijk de urgentie van verandering richting een duurzame economie zo duidelijk maakt, dat het verhaal van Hoogervorst er bleek bij afsteekt.

De relatie van haar verhaal met de arbeidsmarkt is duidelijk. Om te beginnen het denken in ketens. Goed werkgeverschap, eerlijke beloning, ESG-doelstellingen rond HR stellen niets voor als je dat niet ook doorvertaalt naar je leveranciers van onder andere flex en inhuur.

Een tweede inzicht uit haar verhaal was minstens zo relevant: de verborgen impact. Zo is er heel veel aandacht, en dus wet- en regelgeving, over ‘afval’. Een onderwerp dat lekker in de markt ligt: ‘niemand houdt van afval, het stinkt, je hebt er niets aan’. Maar een heel simpele handeling – bijvoorbeeld je iPhone gewoon blijven gebruiken tot die het niet meer doet, in plaats van elk jaar een nieuwe te kopen – heeft oneindig veel meer impact. In plaats van dat het geld kost (wetgeving en handhaving is duur) levert het uitstellen van kopen de particulier ook veel geld op.

“Niet investeren in duurzaamheid is (op termijn) veel duurder dan niets doen” @BabettePorcelyn op congres @NBBU pic.twitter.com/2VQvDdPEo1

— Hugo-Jan Ruts (@hugojanruts) December 2, 2022

Echte impact of pleisters plakken

Zo komen we terug bij de politiek.

De misstanden rond arbeidsmigranten (uitbuiting, onderbetaling, gedwongen huisvesting in erbarmelijke omstandigheden) en de rol van uitzenders was voor Kamerleden een van de belangrijkste onderwerpen van het debat over de begroting SZW.

Elke misstand is er één te veel. En ja, er zitten tussen de 15.000 arbeidsbemiddelaars natuurlijk rotte appels.

Toch is het ook relevant om te weten dat Arbeidsinspectie in de periode 2020 en 2021 bij 72 slachtoffers aanwijzing voor mensenhandel vaststelde. Er in 2020 en 2021 tien strafrechtelijke onderzoeken rond arbeidsuitbuiting zijn afgerond, ze hadden betrekking op 26 slachtoffers en negentien daders. Er waren in 2020 en 2021 in totaal 235 werkenden betrokken bij een situatie van ernstige benadeling. Ja, dat is een topje van de ijsberg. Het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) schatte het aantal slachtoffers van arbeidsuitbuiting in 2019 op zo’n 2.000 personen. Op een beroepsbevolking van 9,9 miljoen en een ‘onbenut arbeidspotentieel’ van 1,2 miljoen. Het rapport maakt overigens niet duidelijk in hoeverre die 2.000 mensen werken via een uitzender.

We willen niet in een land wonen waar 2.000 mensen worden uitgebuit. Daar is geen discussie over. Dus natuurlijk is het belangrijk dat we daar aandacht aan besteden.

Maar je kunt je wel afvragen of het invoeren van een certificeringsstelsel voor de hele markt van uitzenders en detacheerders qua maatvoering en impact de juiste maatregel is. Het klinkt daadkrachtig, het is heel tastbaar. Maar we weten ook dat het een hele boel rompslomp is voor bedrijven die totaal niets met deze problematiek van doen hebben. Bijvoorbeeld omdat ze goedbetaalde, hoogopgeleide, Nederlandse professionals in vaste loondienst hebben, om die vervolgens te detacheren. De maatregel is duur, vraagt menskracht bij de bureaus en levert een karrenvracht aan werk op bij adviseurs en certificeringsinstellingen. Dat in de wetenschap dat echte boeven onder de werkgevers of bemiddelaars zich niets van certificeringen aantrekken. En dat de handhavingscapaciteit flink te wensen over laat.

Het leidt ook af van de echte discussies en de echte impact. De huidige negatieve effecten van arbeidsmigratie hebben meer te maken met de woningmarkt dan met arbeidsmarktregulering.

Een andere grote vraag (die de politiek niet stelt, laat staan beantwoordt): waarom houden we hier als consument economische activiteiten in stand die blijkbaar alleen maar rendabel zijn door het inzetten van te goedkope arbeidsmigranten. Alle wet- en regelgeving ten spijt, zolang wij als consument een te lage prijs willen betalen voor een product of dienst, gaat er ergens in de keten iets mis.

Het zijn niet haar woorden, maar het past wel in de lijn van het verhaal van Porcelijn: Stop – om maar een voorbeeld te noemen – met eten van asperges zolang die alleen maar geoogst kunnen worden door arbeidsmigranten die onder te slechte omstandigheden hun werk moeten doen. Dat heeft een stuk meer impact en is een stuk eenvoudiger om zo misstanden in de land- en tuinbouw tegen te gaan.

• Lees meer over de historie van de congresserie ‘Arbeidsmarkt van Morgen’ op deze themapagina van de NBBU.