Mijzelf veranderen? Zo ben ik nu eenmaal!

‘Zo ben ik nu eenmaal’ of ‘Daar kan ik niets aan doen’ zijn veel voorkomende uitspraken in ons dagelijks leven. Het is makkelijk om te geloven in de onveranderlijkheid van de mens. Zelfs veel experts hebben het over onze onveranderbare natuur, aanleg én persoonlijkheid. Maar klopt dit beeld wel?

Op Google scoort de zoekterm verandering de meeste hits, meer dan liefde, geld of ontwikkeling. “Verandering vinden mensen heel belangrijk,” vertelt Roel Verheul, gepromoveerd psycholoog en wetenschapper. “De vraag is: willen we zelf ook echt veranderen? Mensen willen veelal terug naar wat eens was, wat ook een verandering inhoudt. Maar vooralsnog is veranderen vooral ver en voor anderen.”

Tijdens de netwerkbijeenkomst van AIM4 neemt Verheul de aanwezigen mee in inzichten uit de evolutieleer, genetica en psychologie. Hiermee toont hij aan dat wij als mens bij uitstek geboren aanpassers zijn, die steeds veranderen als onze omgeving verandert. “Ik ga niet vertellen dat veranderen makkelijk is. De nummer één reden om niet te veranderen is ‘ik ben nu eenmaal zoals ik ben’. 

Vijf mythes van onveranderlijkheid ontkracht

“De onveranderlijke mens heeft te maken met vijf factoren die verandering complex maken. Deze zijn: menselijke natuur (instincten), stabiele context (omgeving), genen (aanleg), persoonlijkheid en identiteit. Allemaal herkenbare redeneringen maar het zijn mythen. Ze zijn niet waar en ik zal ze stuk voor stuk onderuithalen.”

Mythe 1, statische menselijke natuur: Darwin wist al, wij zijn in miljoenen jaren geëvolueerd tot de beste aanpassers ter wereld; niet de sterkste soort overleeft, ook niet de meest intelligente, maar diegenen die het beste reageren op verandering. Ingegeven door concurrentiestrijd, status-hiërarchie en de dynamiek aan de top.

Mythe 2, statische context: we veranderen als onze context verandert en deze verandert voortdurend. Dikwijls blijken we dan over een enorme veerkracht te beschikken en moeten we eerder oppassen dat we ons niet te veel aanpassen. Verheul illustreert dit met de omstandigheden tijdens de corona crisis; miljarden mensen bleven hun verplichtingen en verantwoordelijkheden ‘gewoon’ nakomen, ondanks beperkende maatregelen. Er ontstond zelfs overaanpassing: we droegen mondkapjes in het bos.

Mythe 3, statische aanleg: we zijn niet onze genen! We kunnen juist grotendeels zelf, in interactie met onze omgeving, bepalen wie we zijn en wat we doen. Aan de hand van wetenschappelijke experimenten legt Verheul uit dat genetische ladingen (= variatie in genen en omgevingen) bijzonder relatief zijn: verander de omgeving en de genetische lading gaat omlaag en geeft vervolgens een andere uitkomst. Met andere woorden: je wordt niet geboren als topatleet of pianist, ook al heb je de genen én de aanleg. Als je niets met die genen en de talenten doet of kan doen door de omgeving, komt er niets tot bloei.

Mythe 4, statische persoonlijkheid: gedrag en persoonlijkheid bewegen flexibel mee met de context: veranderende levensfasen en veranderende omstandigheden zijn steeds van invloed. Van baby naar senior en van puberteit naar ouderschap leidt tot het manifesteren van andere eigenschappen zoals bijvoorbeeld impulsiviteit in de jeugd en meer zelfbeheersing op latere leeftijd.

Mythe 5, statische identiteit: onze identiteit stabiliseert alleen als zij bijdraagt aan het voortduren van ons welzijn en succes. Je kunt zelfs een nieuwe identiteit kiezen, al kan de weg ernaartoe lang duren. Bijvoorbeeld die van crimineel naar een eerlijk persoon.

Volgens Verheul kan er na het ontkrachten van deze vijf mythes maar één conclusie worden getrokken: ons veranderpotentieel is ongeëvenaard, maar we laten het (groten)deels onbenut.

Bewust veranderen

“Ik heb te vaak en van dichtbij moeten aanzien hoe mensen zichzelf tekort doen door hun verander­potentieel onbenut te laten,” vertelt Verheul. “In sommige gevallen leidt dit tot vertwijfeling, somberheid en eenzaamheid en in andere gevallen zelfs tot verslaving en psychose. Groei en verandering kunnen pijnlijk zijn, maar niets is zo pijnlijk als ontsporing door niet tijdig te veranderen. De prijs van stilstand is wat dat betreft veel hoger dan de prijs van verandering. En dat terwijl iedereen kan veranderen.”

Hoe kan je je aanpassingsvermogen vergroten en je veranderpotentieel gaan benutten? Verheul schetst drie hoofdelementen: willen (voelen), kunnen (denken) en doen (handelen). Als er geen wil is, ga je het niet doen. Als je gelooft dan je het niet kan, gebeurt er ook niets. Voldoe aan deze twee componenten voor nummer drie: doen! Achter deze drie hoofdelementen zit een verandermodel van zeven stappen die niet per se volgtijdelijk is, maar wel allemaal essentieel zijn om te doorlopen.

Willen

• Stap 1: Erken nut en noodzaak (er is een probleem, wat is de tijd, maak een kosten-baten analyse in termen van voordelen-nadelen, plussen en minnen) → Je voelt de urgentie.
• Stap 2: Hoop op een betere toekomst (zoek je missie of passie, durf te dromen en gebruik je verbeeldingskracht) → je voelt een (brandend) verlangen.

Kunnen

• Stap 3: vertrouw op je veranderkracht (als je verwacht dat iets gaat gebeuren is de kans groter dat het ook echt gebeurt dan als je het niet verwacht, kies een verander-/groei mindset) → je komt in je kracht.
• Stap 4: Overwin je weerstanden (verlaat je comfortzone, overwin angsten, leer je eigen afweermechanismen te doorzien) → je bent klaar om te beginnen.

Doen

• Stap 5: Begin met kleine stappen (formuleer concrete doelen, maak het zo makkelijk en bevredigend mogelijk) → je hebt het moeilijkste deel achter de rug.
• Stap 6: Leer snel (kies een of meer rolmodellen, organiseer feedback, fouten maken moet: denk niet ‘dat lukt mij nooit’, want dan lukt het ook niet) → je bent er bijna.
• Stap 7: Houd vol (vier successen en mislukkingen) → je hebt de verandering geïnternaliseerd.

Disclaimer

Door je te bekwamen in bewuste veranderkunst kun je je persoonlijke veerkracht, wendbaarheid en adaptatie quotiënt (AQ) verhogen. En je wordt ook een betere verandermanager, belooft Verheul. Maar hij heeft ook een waarschuwing: weet waar je aan begint als je veranderwensen wilt realiseren, want gemakkelijk is het nooit. Denk niet dat je gelukkig, succesvol, rijk of beroemd wordt door er rechtstreeks naar te streven. Je komt altijd obstakels tegen die van tevoren niet zijn voorzien. Zijn advies: het werkt alleen als je voortgedreven wordt door passie en doorzettingsvermogen.

Meer lezen?
Dr. Roel Verheul is gepromoveerd psycholoog, auteur en wetenschapper en zorgbestuurder. Zijn levensmissie is om mensen en organisaties bewust te maken van hun veranderpotentieel. Hij heeft verschillende boeken en ruim 150 wetenschappelijke vakpublicaties op zijn naam staan, waaronder het boek Homo Plasticus, over het menselijk aanpassingsvermogen.