Koolmees, afscheid van een minister die vastliep in het zzp-moeras. Een terugblik.

“Ik vind minister Wouter Koolmees echt één van de betere ministers van dit kabinet, maar op zzp-gebied heeft hij gefaald,” concludeerde Tweede Kamerlid Gijs van Dijk (PvdA) een jaar geleden in een interview met ZiPconomy. Daarmee vat hij het algemene sentiment over vier jaar Koolmees en het zzp-dossier samen. Waardering voor de inspanningen en begrip dat corona roet in het eten gooide, maar ook teleurstelling over het feit dat hij niet veel verder is gekomen met de verduidelijking van de zzp-wetgeving.

Of doen we hem daarmee tekort? Is er wel degelijk vooruitgang geboekt? Heeft Koolmees gedaan wat hij kon gezien de omstandigheden?

Dichtgetimmerd regeerakkoord

Koolmees kreeg vier jaar geleden een duidelijke opdracht: het debacle Wet DBA van het vorige kabinet oplossen. In het regeerakkoord stond behoorlijk gedetailleerd omschreven hoe hij dat moest doen. In het kort zou de Wet vervangen worden door een minimumtarief om laagbetaalde zzp’ers te beschermen, vrijheid voor de bovenkant van de markt en een webmodule voor de overige zzp’ers. Dat had Koolmees trouwens zelf mede bepaald, hij was namens D66 een van de twee onderhandelaars van het coalitieakkoord.

De minister had dus beperkte ruimte voor andere oplossingen in overleg met politiek, polder en praktijk. Jammer, want juist een toegankelijke probleemoplosser als Koolmees had goed gebruik kunnen maken van de speelruimte.

Beperkte inspraak van het werkveld

Vlot na zijn start als minister organiseerde Koolmees samen met betrokken staatssecretarissen Menno Snel (Financiën) en Mona Keijzer (Economische Zaken) diverse werkveldbijeenkomsten. Bij de eerste bijeenkomst waren 200 belangenbehartigers uitgenodigd om mee te denken over het beleid rond ‘werken als zelfstandige’.

Het was een wonderlijke bijeenkomst. De minister gaf vol enthousiasme toespraken, maar de zaal had snel door dat de basisafspraken uit het regeerakkoord vaststonden. Daar was geen gesprek over mogelijk, laat staan een discussie over de plek van zelfstandigen op de arbeidsmarkt. Teleurgesteld kwamen belangenbehartigers erachter dat hun inspraak beperkt was tot details.

Bij een tweede bijeenkomst ontstond forse irritatie, toen bleek dat de webmodule niet op de agenda stond. Dit was juist het punt waar belangenbehartigers zich het meest zorgen over maakten. Er was wederom weinig ruimte voor een gesprek tussen ervaringsdeskundigen en beleidsmakers. De aanwezige belangenbehartigers kregen vooral colleges waarin ambtenaren uitlegden hoe de opt-out voor hoge tarieven en het minimumtarief zouden werken.

Versnipperde polder

Zo kwam het gesprek met ‘het werkveld’ nooit echt op gang. Koolmees bouwde dus ook geen draagvlak op bij de belangenbehartigers. Wat niet hielp, is de grote versnippering onder die belangenbehartigers. Er zijn heel veel partijen die opkomen voor de belangen van de diverse zelfstandigen zonder personeel. Ieder zijn eigen stem, eigen pamflet, eigen standpunt. Geen breed front van zzp-clubs dat deals zou kunnen sluiten.

Het gesprek met zzp-bemiddelaars en -opdrachtgevers verliep ook niet soepel. Het lijkt alsof de politiek deze partijen enkel ziet als noodzakelijk voor de implementatie van nieuwe regels, maar niet als bondgenoot voor nieuwe regelgeving.

Tot slot hielpen de gevestigde werknemers- en werkgeversverenigingen niet mee. Voorbeeld: VNO-NCW en FNV spraken een half uur voor het kamerdebat over de minimumtarief/opt-out-combinatie hun veto uit.

Tweede Kamer: ongeduldig, passief…

Zo kwam Koolmees in de Tweede Kamer herhaaldelijk met de boodschap dat er veel gepraat werd, maar er nog geen concrete voorstellen waren. Vervolgens bleek het minimumtarief niet uitvoerbaar en moest hij ook nog wachten op advies van de Commissie Regulering van Werk. Tweede Kamerleden werden ongeduldig, maar gingen ook niet in op uitnodigingen van Koolmees om mee te denken over oplossingen.

De drie zzp-dossierdeskundigen Dennis Wiersma (VVD), Pieter Heerma (CDA) en Steven van Weyenberg (D66) droegen in de loop van deze kabinetsperiode hun portefeuille over aan een collega zonder voorkennis over dit dossier.

…en schijnbaar verdeeld

De PvdA lijkt geobsedeerd door platformwerkers en bleek nauwelijks bereid een breder debat te voeren. De SP en Koolmees zijn water en vuur. Paul Smeulders van GroenLinks kondigde aan een eigen geluid te laten horen en niet slaafs PvdA en de vakbonden te volgen, maar daar kwam in de praktijk niets van terecht. Bij alle relevante moties over zzp stemde GroenLinks hetzelfde als de PvdA. Ook bijvoorbeeld bij een motie over een betere vertegenwoordiging van zelfstandigen in de polder.

Tijdens debatten en commissievergaderingen zochten kamerleden niet samen naar oplossingen. Zij waren – zoals dat tegenwoordig gaat in de Kamer – vooral bezig met het uitvergroten van onderlinge tegenstellingen en elkaar dwarszitten. En dat terwijl de partijen eigenlijk weinig van mening verschillen over dit onderwerp.

Gevolg is onder meer dat de ontwikkeling van de webmodule doorging, terwijl zowel Kamer als polder en de praktijk er weinig in zien zitten. De uitkomsten van de pilot zijn vervolgens niet in de Kamer besproken.

Vernieuwing of verduidelijking?

Terwijl het kabinet de huidige wetgeving wil verduidelijken, vinden zowel belangenbehartigers als kamerleden dat de huidige wet- en regelgeving juist aan vernieuwing toe is. Ze vinden dat de webmodule alleen kan werken met eenvoudigere regels (zie hier).

Toch is de discussie over ‘vernieuwen’ of ‘verduidelijken’ nooit gevoerd in de Tweede Kamer. Van Weyenberg (D66) en Wiersma (VVD) hintten wel op de noodzaak tot vernieuwing, maar in een motie vroegen ze uiteindelijk toch vooral om snelheid bij de ‘verduidelijking’ .

Voor ambtenaren een bevestiging dat gesprekken over ‘vernieuwing’ konden worden geparkeerd. In voorbereiding op een gesprek tussen vijf juridisch experts en de minister mailden zij: “Voor ons als aanwezige ambtenaren de taak om de discussie zoveel mogelijk te sturen richting verduidelijken en geen meeslepende discussies over het veranderen/herijken.”

Koolmees gaat daar overigens in mee. “Ik hoor iedereen roepen over vernieuwing, maar niemand over hoe dat dan moet”, verzuchtte hij na een werkveldbijeenkomst.

Commissie Regulering van Werk: geen antwoord, geen dialoog

Wanneer het over ‘vernieuwing’ ging, werd veel naar de commissie Regulering van Werk onder leiding van Hans Borstlap verwezen. Maar helaas, deze commissie gaf geen antwoord op de vraag welke plek de zelfstandig ondernemer heeft op een toekomstbestendige arbeidsmarkt. De commissie constateert dat een echte ondernemer iemand is die kapitaal investeert. Voor de rest suggereert de commissie vooral dat zelfstandigen die nu ingehuurd worden, beter in loondienst kunnen gaan.

Het rapport moest antwoord geven op de vraag ‘in wat voor een land willen we werken’. Voor de zelfstandigen lijkt dat antwoord: ‘dit is hoe wij als experts vinden hoe u moet werken.’ Geen goede start van een dialoog met zelfstandigen.

…en toen kwam corona

Het was aan Koolmees om die dialoog aan te gaan, direct na het verschijnen van het rapport van de Commissie Borstlap. Hij had er zin in.

Maar toen begon de coronacrisis en die vroeg alle aandacht van de minister. De webmodule werd nog getest, maar de conclusies van de pilot zijn niet in de Tweede Kamer besproken. Het debat over hoofdlijnen en details is verstomd.

Of het zonder corona Koolmees wel gelukt was om de discussie te voeren, vraag ik me af. De hierboven geschetste omstandigheden gaven hem weinig kans. Daarbij gaf Koolmees soms een stevige mening, zonder allesomvattende visie. Hij ging daarmee zelf het gesprek over vernieuwing ook uit de weg. Wellicht omdat hij daar de tijd nog niet rijp voor vond. Het is dan ook jammer dat hij zijn klus in een tweede termijn als minister niet af wil maken. Met alle begrip voor de redenen waarom hij dat niet wil.

Niets bereikt?

Toch is de conclusie dat Koolmees niets bereikt heeft te negatief. Hij heeft gezorgd voor meer inzichten en meer grip op het complexe zzp-dossier. Het gapende gat tussen politiek en praktijk lijkt kleiner te worden en belangenbehartigers weten elkaar beter te vinden.

Daarbij zijn flinke (pijnlijke) hordes genomen, zoals de afbouw van de zelfstandigenaftrek. Die maatregel zagen kamerleden zes jaar geleden al als onvermijdelijk. Ook de komst van een betaalbare arbeidsongeschiktheidsverzekering zorgt dat we het kunnen hebben over fundamentelere vragen: waarom willen mensen een vast contract inruilen voor een bestaan als zelfstandige? Wat vinden we daarvan? En in hoeverre moeten we dit reguleren?

Dankzij Wouter Koolmees – en met alle rapporten en adviezen die er liggen – heeft de nieuwe minister Karien van Gennip een aanzienlijk duidelijker startpunt dan toen hij zelf begon.

Binnenkort komt Van Gennip naar de Tweede Kamer voor een hoofdlijnendebat met de commissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Een mooi moment om te horen welke prioriteit ze geeft aan de hervorming van de arbeidsmarkt en het zzp-dossier, en wat haar visie is.