Onderzoek: risico op waterbedeffect van nieuw arbeidsmarktbeleid ‘valt mee’

Het kabinet werkt op basis van advies van de adviescommissie Regulering van Werk (Commissie Borstlap) aan de hervorming van de arbeidsmarkt. De Commissie Borstlap waarschuwt daarbij voor de ‘onbedoelde effecten’ van nieuwe wet- en regelgeving. Aanscherping van wet- en regelgeving van één vorm van flexibele arbeid (zoals uitzendwerk) kan ertoe leiden dat andere, nog flexibelere, arbeidsvormen populairder worden. Het kan zelfs ten koste gaan van de werkgelegenheid.

Zulke zogenaamde ‘waterbedeffecten’ vallen mee, concludeert SEO Economisch Onderzoek. In opdracht van minister Karien van Gennip (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) onderzocht het bureau hoe relevant waterbedeffecten nu echt zijn in Nederland. Het rapport verschijnt daags voor een belangrijk debat over hervormingen op de arbeidsmarkt.

Meer oorzaken voor verschuivingen

Het nieuwe arbeidsmarktbeleid leidt inderdaad tot onbedoelde verschuivingen op de arbeidsmarkt, concludeert SEO. Maar die verschuivingen hebben meer verklaringen. Dat het aantal zelfstandigen groeit, komt niet alleen omdat de regels voor andere flexcontracten strenger worden. De onderzoekers schrijven ‘ongeveer de helft’ van die groei toe aan toe andere ontwikkelingen, zoals vergrijzing en het opleidingsniveau van de werkzame beroepsbevolking.

De onderzoekers houden wel wat slagen om de arm. Zo is er beperkt praktijkonderzoek over deze ontwikkelingen in Nederland. Daarbij veranderen de regels zo snel, dat het volgens de onderzoekers lastig is te bepalen wat nu precies het effect van welk beleid is.

Waterbedeffect van beleid op arbeidsmarkt

SEO definieert het waterbedeffect als ‘niet-beoogde verschuivingen tussen verschillende vormen van arbeid, werkloosheid en inactiviteit die het gevolg zijn van overheidsbeleid’. Dat wil zeggen dat beleid soms averechts werkt, bijvoorbeeld wanneer flexibilisering van de arbeidsmarkt juist toeneemt in plaats van afneemt.

Zo kan strengere ontslagbescherming er bijvoorbeeld toe leiden dat minder mensen ontslagen worden, maar tegelijkertijd flexcontracten aantrekkelijker maken voor werkgevers. En als uitzendkrachten inhuren ingewikkelder en duurder wordt, leidt dat mogelijk tot meer inzet van zzp’ers. Het kabinet komt binnenkort met veel nieuwe wetten en maatregelen tegelijkertijd. Daarom adviseert de Commissie Borstlap te waken voor zulke niet-beoogde effecten.

Welke effecten kunnen dat zijn? Het SEO-rapport geeft inzicht op basis van analyses van Nederlands en internationaal onderzoek.

Ontslagbescherming moet soepeler

Zo blijkt uit internationale studies dat meer ontslagbescherming zorgt voor minder ontslagen, maar ook tot onbedoelde gevolgen zoals meer flexcontracten en meer inhuur van zzp’ers. Het leidt overigens niet tot minder werkloosheid. Uit onderzoek blijkt dat werkgevers wel minder mensen ontslaan, maar zijn tegelijkertijd terughoudender worden om vaste contracten te geven.

Verder neemt de dynamiek op de arbeidsmarkt af door strengere ontslagregels, schrijft SEO. Mensen met een baan behouden die baan vaker en mensen zonder baan komen moeilijker aan de slag.

Nederland heeft in vergelijking met andere landen een relatief grote ontslagbescherming, zie onderstaand plaatje uit het rapport van SEO.

Tegelijkertijd heeft Nederland weinig regels om flexwerk te reguleren.

Het SEO Onderzoek bevestigt hiermee het advies van de Commissie Borstlap dat het ontslagrecht soepeler moet worden om ervoor te zorgen dat werkgevers meer vaste contracten geven en minder flex en zzp inzetten. Dit advies heeft minister Van Gennip niet overgenomen in haar arbeidsmarktplannen.

Meer zelfstandigen, geen waterbedeffect

Overheidsbeleid lijkt een relatief grote rol te spelen bij de groei van het aantal zelfstandigen sinds 2004, schrijft SEO. Sindsdien werd het eenvoudiger om te starten als zelfstandige (door afschaffing Vestigingswet, Startersregeling WW), financieel aantrekkelijker (door afschaffing Waz, fiscale aanpassingen, zoals een hogere zelfstandigenaftrek) en kwam er meer zekerheid over de arbeidsrelatie (door introductie en aanscherping VAR).

In dit geval is er geen sprake van een waterbedeffect, want de meeste van deze beleidswijzigingen waren bedoeld om ondernemerschap te stimuleren. Bovendien komt ongeveer de helft van de groei in het aandeel zelfstandigen sinds 1996 door oorzaken als vergrijzing en een hoger opleidingsniveau van de werkzame beroepsbevolking.

Groei tijdelijke contracten: macrotrends meer effect dan beleid

Volgens de onderzoekers speelden macro-trends als technologische ontwikkelingen ‘vermoedelijk’ een grotere rol bij de groei van tijdelijke contracten dan beleid. Uit het rapport: “Er zijn relatief weinig verschuivingen naar oproepcontracten en uitzendcontracten. Wel lijkt beleid – in algemene zin – van relatief grote invloed te zijn op de daling van de inactiviteit en toename van de arbeidsparticipatie.”

Weinig regelgeving op het gebied van flex leidt alleen op korte termijn tot meer werkgelegenheid, op lange termijn is dat effect verwaarloosbaar.

De onderzoekers zien een paar voorbeelden van waterbedeffecten bij regelgeving rondom flexwerk. Zo zorgt een gebrek aan regels dat werknemers langer in flexcontracten blijven werken. Verder ziet SEO verschuivingen tussen verschillende soorten flexibele contracten. Als de regels voor een bepaald type flex strenger worden, groeit de populariteit van andere soorten flexcontracten.

Effecten Wet Werk & Zekerheid

De onderzoekers besteedden speciale aandacht aan de effecten van de Wet Werk & Zekerheid. In die wet staat bijvoorbeeld dat werkgevers iemand maximaal twee jaar tijdelijke contracten mogen geven, in plaats van drie jaar. Voor 23% van de werkenden had de WWZ het niet-beoogde effect dat ze sneller werkloos werden.

Effect beleid op hervorming arbeidsmarkt

Minister Van Gennip stelt een breed pakket arbeidsmarkthervormingen voor. Daarmee loopt zij risico op meerdere waterbedeffecten.

Leidt de afschaffing van oproepcontracten op lange termijn tot meer vaste contracten? Of zorgt het op korte termijn tot meer uitzendconstructies? Leiden beperkingen rondom uitzendwerk tot meer inhuur van zzp’ers?

Zorgen strengere regels rondom flexibele arbeid echt voor meer vaste banen? Of moeten werkgevers om dat voor elkaar te krijgen toch ook meer wendbaarheid krijgen, zoals de Commissie Borstlap adviseert? Dit onderzoek is een argument voor het laatste.