SCP: krapte op de arbeidsmarkt vraagt om duidelijke keuzes van politiek

Bij de aanpak van de krapte op de arbeidsmarkt, hebben politieke parijen te lang de kool en de geit willen sparen. Maar met de verkiezingen in het vooruitzicht, is het nodig om knopen door te hakken. Dat stelt het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) in het onlangs verschenen rapport ‘Kwesties voor het kiezen’.

De huidige tekorten op de arbeidsmarkt zijn geen recent verschijnsel, signaleert het SCP. In 2006 werd al gewaarschuwd voor oplopende personeelstekorten in bepaalde sectoren. De coronapandemie en de daaropvolgende ‘inhaalconsumptie’ hebben deze tekorten alleen nog groter gemaakt. De verwachting is dat de arbeidstekorten nog zeker twee decennia zullen stijgen, mede door de vergrijzing.

Twee vraagstukken

Volgens het SCP heeft de overheid een aantal opties om de arbeidsmarktkrapte aan te pakken.  Daarbij moet de politiek belangrijke keuzes maken. Bijvoorbeeld: maakt de overheid een algemeen beleid voor arbeidstekort of kiest zij voor een sectorale aanpak?

Wanneer de overheid algemeen beleid maakt om het arbeidstekort aan te pakken, bijvoorbeeld door financiële prikkels om voltijds werk aantrekkelijker te maken (zoals bijvoorbeeld D66 voorstelt met hun ‘urenvoordeel’), dan kan het gevolg zijn dat dit de arbeidstekorten verhelpt in sectoren die weinig toevoegen aan de ‘brede welvaart’, zoals een asbestfabriek.

Het alternatief, ‘beleid dat stuurt op maatschappelijke doelen’, is daarentegen complex: wanneer de overheid stuurt op een toename van bijvoorbeeld zorgpersoneel, komen hier veel factoren bij kijken. Mensen hebben eigen wensen en verlangens over de invulling van hun contract, bijvoorbeeld deeltijds werken, waardoor het complex wordt om hier gericht op te sturen. Een voorbeeld van zo’n beleidsmaatregel staat in het eerder genoemde partijprogramma van D66, waarin zij schrijven dat zij de secundaire arbeidsvoorwaarden van personeel in de zorg, techniek en onderwijs willen verbeteren.

Meer arbeidskrachten of een kleinere vraag?

De krapte op de arbeidsmarkt wordt altijd gepresenteerd als het gevolg van een tekort aan arbeidskrachten. Maar een alternatieve verklaring is dat er te veel werk gedaan moet worden waarvoor arbeid nodig is. Ook hier ontstaat een tegenstelling: hebben we meer mensen nodig, of moet de vraag verkleind worden?

Bij de eerste optie kan er worden ingezet op arbeidsmigratie, mensen meer uren laten werken of de arbeidsparticipatie vergroten. Maar arbeidsmigratie, zo waarschuwt het SCP, heeft ook een keerzijde: er zal meer vraag zijn naar sociale huurwoningen en andere voorzieningen. Ook merkt het bureau op dat het beleid dat inzet op de verhoging van arbeidsparticipatie vaak weinig effect heeft. Een voorbeeld van dergelijk beleid is het ‘hernieuwde aanvalsplan’ van NSC voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt.

Mindere arbeidsvraag

De andere keuze is om de arbeidsvraag te verminderen. Een voorbeeld hiervan is het plan van NSC om selectiever te worden in welke industrieën naar Nederland worden gehaald, bijvoorbeeld de grote ‘distributiedozen’. Deze zouden te veel fysieke ruimte in beslag nemen (waardoor er minder ruimte overblijft voor woningbouw) en relatief gezien te weinig opleveren voor de Nederlandse economie omdat er relatief veel arbeidsmigranten werken.

Het nadeel van dit beleid is wel dat het de participatiekansen van een krappe arbeidsmarkt vermindert. Een krappe arbeidsmarkt kan de maatschappelijke ongelijkheid verkleinen, omdat de arbeidsmarkt toegankelijker wordt voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Ook kan het personeelstekort mensen met een laag salaris een betere onderhandelingspositie geven.

‘Welke waarden vinden wij belangrijk in de samenleving?’ Dat is volgens de SCP de vraag die gesteld moet worden. Moeten wij inzetten op economische groei, waardoor de economische welvaart zal stijgen? Of moeten wij ons meer richten op de ‘brede welvaart’, waarbij wij naast materiële welvaart ook kijken naar gezondheid, onderwijs, milieu en sociale cohesie? “Een duidelijke visie op de waarde van (betaald en onbetaald) werk voorkomt een eenzijdige focus op economische aspecten van welvaart”, stelt het SCP.

Het risico van het uitstellen van deze moeilijke keuzes, is dat de bevolking langer in onduidelijkheid blijft leven. Hierdoor zou een verdere ondermijning van het vertrouwen in de politiek en de overheid op de loer liggen, stelt het rapport.

Het hele rapport ‘Kwesties voor het kiezen’ van het SCP is hier te downloaden.